Ολοι θα δεχθούν ότι το μεταναστευτικό είναι ένα σύνθετο και δύσκολο πρόβλημα, με σύνθετες αιτίες που διαφοροποιούνται ανά εποχές και περιοχές. Δυστυχώς, όμως, γι’ αυτό το σύνθετο πρόβλημα ακούγονται συχνά απλοϊκές απαντήσεις. Μια τέτοια απλοϊκή απάντηση είναι αυτή που ζητάει ανοιχτά σύνορα. Εχουμε ως ανθρωπότητα ένα μεγάλο πρόβλημα: εκατομμύρια άνθρωποι σε τεράστιες περιοχές του πλανήτη, στην Αφρική, στην Ασία, στη Λατινική Αμερική, διαβιούν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας, πολύ συχνά υπό καθεστώς διώξεων και φόβου, καθώς έχουν να αντιμετωπίσουν δικτατορίες, πολέμους και εμφύλιες σφαγές.
Επιχειρούν να δραπετεύουν από αυτή τη μοίρα αναζητώντας μια καλύτερη ζωή και πέφτουν πάνω στους φράχτες, στα τείχη και τις κλειστές πύλες που προστατεύουν σύνορα και κλείνουν τις διελεύσεις. Στο δύσκολο ερώτημα τι να κάνουμε, πώς να χειριστούμε αυτό το θέμα, έρχεται η εύκολη απάντηση: γκρεμίστε τους φράχτες, άρατε πύλας. Είμαστε όλοι άνθρωποι, είμαστε όλοι αδέρφια, τα σύνορα είναι αυθαίρετες χαράξεις και κατασκευές, τα πράγματα θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί αλλιώς, είναι τυχαίο πού γεννήθηκε ο καθένας.
Οσοι υποστηρίζουν αυτή τη θέση δεν σκέφτονται ή δεν ενδιαφέρονται να δουν τι σημαίνει αυτή η λύση πρακτικά, όταν έχεις τεράστιους αριθμούς, πώς μπορεί να υλοποιηθεί και τι συνέπειες έχει. Αρκούνται στο θετικό φορτίο που έχει ο όρος «ανοιχτός», εν αντιθέσει προς τον όρο «κλειστός». Η ανοιχτή κοινωνία, το ανοιχτό πνεύμα, οι ανοιχτοί ορίζοντες είναι όλα καλά πράγματα. Η κλειστή κοινωνία, τα κλειστά μυαλά, οι κλειστές πόρτες είναι όλα προβληματικά. Θέλω εδώ να υποστηρίξω ότι τα σύνορα, που παραπέμπουν σε κάτι κλειστό, είναι εντούτοις καλά, ή για να το θέσω αλλιώς, επιτελούν κρίσιμες λειτουργίες. Δεν θα αναφερθώ στην προφανή, ότι προστατεύουν την υπόσταση ενός εθνικού κράτους, πρώτον διότι το δέχονται σχεδόν όλοι και, δεύτερον, διότι οι επικριτές των συνόρων θεωρούν και τα εθνικά κράτη αναλώσιμα, προσβλέποντας σε ένα παγκόσμιο κράτος.
Τα «σύνορα» συγγενεύουν με τους «όρους» στην αρχαιότητα, τα «όρια», τους «ορισμούς», τους «περιορισμούς», τη «μεθόριο». Τα όρια οδηγούν στη διαφοροποίηση. Χωρίς όρια θα είχαμε μια αδιαφοροποίητη, άμορφη μάζα. Η διαφοροποίηση συγκροτεί ταυτότητες. Εγώ συστήνομαι ως υποκείμενο χαράσσοντας όρια ανάμεσα σε μένα και στον Αλλο. Αυτά τα όρια συγκροτούν την υπόστασή μου και περιχαρακώνουν την ιδιωτική σφαίρα μου. Η ιδιωτική σφαίρα μου με τα σύνορα της κατοικίας μου είναι το άσυλό μου. Χάρις σε αυτά τα σύνορα απολαμβάνουμε την ηρεμία μας και μπορούμε να αναπτύσσουμε τα σχέδιά μας. Δεν είμαστε όμως μόνοι. Μπορεί ως βιολογικά όντα να γεννιόμαστε σε τυχαίο τόπο, αλλά άπαξ και έρθουμε στη ζωή, βρισκόμαστε πάντα σε γερά ριζωμένα κοινωνικά περιβάλλοντα, την οικογένεια, την κοινότητα, την πόλη, τη χώρα, κ.λπ., που έχουν πάντα όρια, αφού η μία διαφοροποιείται από την άλλη. Σε κάποιες περιπτώσεις τα όρια είναι σαφή, καθορισμένα και άκαμπτα, όπως συμβαίνει με τα εθνικά σύνορα ή με τους νόμους που προσδιορίζουν αυστηρά την επικράτεια στην οποία έχουν εφαρμογή. Σε άλλες περιπτώσεις τα όρια είναι ρευστά και εύπλαστα.
Οπου υπήρξε κοινωνία υπήρξαν όρια, διαχωριστικές γραμμές και σύνορα. Εξασφάλιζαν έναν χώρο συμβίωσης όπου καλλιεργούνταν από τα χωράφια μέχρι ο πολιτισμός και αναπτύσσονταν η επικοινωνία, το εμπόριο και ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις επικράτειες. Στη σύγχρονη εποχή, χάρις στα εθνικά σύνορα μπορούμε στις δημοκρατίες να έχουμε αυτοπροσδιορισμό και λογοδοσία των Αρχών. Αυτό ακριβώς επικαλούνταν όσοι διαμαρτύρονταν για το άνοιγμα των συνόρων στην παγκοσμιοποίηση: ότι χάνεται ο δημοκρατικός έλεγχος όταν η εξουσία διαχέεται και απομακρύνεται πάρα πολύ από τους πολίτες, που έχουν ένα πλήθος από ειδικά χαρακτηριστικά και ενδιαφέροντα. Οπως λέει η Σέιλα Μπενχαμπίμπ, οι αυτοκρατορίες έχουν μεθορίους (frontiers), οι δημοκρατίες όρια (boundaries). Ορια θέτουμε επίσης στην εκπαίδευση, στην αγωγή γενικά. Και επειδή υπάρχουν, μπορούμε να τα υπερβαίνουμε, ακόμη και να επαναστατούμε, δηλαδή να αντικαθιστούμε ένα σύνολο περιορισμών με άλλους. Τα όρια δεν είναι μόνο περιοριστικά, διαμορφώνουν επίσης δυνατότητες.
Θα πει κανείς, έγινε το τραγικό ναυάγιο στην Πύλο κι εσύ μιλάς για το καλό που έχουν τα σύνορα; Ναι, για να αφήσουμε στην άκρη τις αφελείς απαντήσεις σε δύσκολα προβλήματα. Μπορεί να γεννιόμαστε σε τυχαίο τόπο, μπορεί τα σύνορα να χαράχτηκαν πρώτη φορά αυθαίρετα, με την πυγμή, αλλά γεννιόμαστε in media res. Τα σύνορα υπάρχουν, είναι αναγκαία και σημαντικά. Το να αναγνωρίζεις τη σημασία τους δεν σημαίνει να αποστρέφεις το βλέμμα από τους πρόσφυγες ή τους μετανάστες, να τους απωθείς, να μην τους βοηθάς, να τους εχθρεύεσαι. Σημαίνει να αναλαμβάνεις την ευθύνη να αντιμετωπίσεις ένα περίπλοκο πρόβλημα πραγματικά και όχι να υπερίπτασαι ανέμελος στον χώρο μιας αφελούς ιδεολογίας, όπως αυτοί που δεν θέλουν σύνορα ή αγωνίζονται αφηρημένα για τον άνθρωπο. Οφείλουμε να το κάνουμε με βάση τις αξίες και αρχές που τα ίδια τα σύνορα μάς επέτρεψαν να αποκτήσουμε.
Η κ. Βάσω Κιντή είναι καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.
