Τα ονόματα αλλάζουν, το μοτίβο παραμένει: ο ηγέτης, οικεία προσφωνούμενος με το μικρό του όνομα, προτρέπεται να μη φοβηθεί τίποτα· να προχωρήσει ακάθεκτος, αμείλικτος και να τα «αλλάξει όλα». «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα» (1981), «Γιώργο, άλλαξέ τα όλα» (2004), «Αλέξη, προχώρα άλλαξέ τα όλα» (2023).
Το ίδιο σύνθημα ακούστηκε μετά την εκλογή του Κυριάκου Μητσοτάκη στην ηγεσία της Ν.Δ. (2016) και, σε διάφορες εκδοχές, επαναλήφθηκε μετά τον πρόσφατο εκλογικό του θρίαμβο. Ο πολιτικά κυρίαρχος πρωθυπουργός δέχεται συμβουλές στα ΜΜΕ να «συγκρουσθεί με οργανωμένα συμφέροντα», να «μην υπολογίσει το πολιτικό κόστος», να μη συμβιβαστεί με την πνιγηρή ελληνική στασιμότητα – να τα «αλλάξει όλα».
Δηλαδή; Να απολυμάνει το πολιτικό σύστημα· να αλλάξει συθέμελα τον δημόσιο βίο· να ξαναστήσει τη χώρα από την αρχή. Ο ηγέτης καλείται να επιτελέσει στον πέμπτο άθλο του Ηρακλή: να καθαρίσει τη συσσωρευθείσα κόπρο του Αυγεία. Με τη γλώσσα του Τραμπ: να «αποξηράνει τον βάλτο» της Αθήνας.
Για τους ανυπόμονους, ο ηγέτης θεωρείται μυθική φιγούρα: ενσαρκώνει τον παντοδύναμο πατέρα της παιδικής ηλικίας, τον ήρωα των εθνικών αφηγήσεων, τον Μεσσία των περιθωριοποιημένων. Ο ηγέτης γνωρίζει, δίνει νόημα, παρέχει ασφάλεια. Πάνω απ’ όλα, κατέχει το μαγικό ραβδί που θα αλλάξει τον κόσμο. Η πρόθεσή του μεταγγίζει ενέργεια, η νοητική δύναμή του δημιουργεί πραγματικότητα, η δράση του ξεπερνά εμπόδια. Ενώ οι πολλοί περιορίζονται από τη δύναμη της θεσμικής βαρύτητας, ο Ένας την υπερνικά.
Συμπεριλαμβάνουν οι «ριζοσπάστες» τις συνήθειες και τα συμφέροντά τους σε όλα όσα πρέπει να αλλάξουν συθέμελα; Δεν είναι βέβαιο. Για φαντάσου ένας άνθρωπος να μπορεί να σου αλλάξει τη ζωή. Τι διασφαλίζει ότι θα είναι οπωσδήποτε καλύτερη; Τι εγγυάται ότι οι επιλογές του θα είναι αναγκαστικά αποδεκτές; Καλύτερα να αλλάξουν πρώτα οι άλλο – το «σύστημα»– και βλέπουμε…
Η μαγική σκέψη φαντασιώνεται: προβάλλει τις επιθυμίες της στον Ηγέτη, τον οποίο εκλαμβάνει ως τον αρχιτέκτονα του Ιδεατού. Δεν αντιλαμβάνεται ότι μεταξύ επιθυμίας και πραγματικότητας μεσολαβεί ο λόγος, το σχέδιο –ο αναγκαστικά ατελής, πολυσχιδής και αμφισβητήσιμος τρόπος με τον οποίο θα αρθρωθεί η επιθυμία. Μεταξύ της υψηλόφρονος Πολιτικής και της ατίθασης πραγματικότητας μεσολαβούν οι πεζές πολιτικές. Πώς θα καταπολεμηθούν η διαφθορά, η φοροδιαφυγή, και η οικιστική αυθαιρεσία; Πώς θα υπερνικηθούν οι αντιδράσεις οργανωμένων συμφερόντων στην υγεία και την παιδεία; Πώς θα επιτευχθεί η οικονομική ανάπτυξη; Στον σκοπό, συχνά, πολλοί συμφωνούμε. Στα μέσα διαφέρουμε.
Η ηγεσία ουδέποτε ασκείται στο κενό. Οι ηγέτες δρουν σε συγκεκριμένα ιστορικά πλαίσια, με βάση πολιτισμικές παραδοχές και ερμηνείες της τρέχουσας πραγματικότητας, και, στις δημοκρατίες, εντός θεσμικών περιορισμών. Στη φιλελεύθερη δημοκρατία δεν θέλουμε ένας άνθρωπος να έχει τόση ισχύ που να μπορεί να τα αλλάξει όλα. Είμαστε καχύποπτοι στην παντοδύναμη εξουσία: ξέρουμε ότι η κατοχή της αναδεικνύει τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης.
Η πολιτική ηγεσία προϋποθέτει όραμα και στρατηγική. Ένα από τα επιτεύγματα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας είναι ότι, στο όραμα, οι πλείστοι συγκλίνουμε: θέλουμε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα. Στη στρατηγική διαφέρουμε. Όποια στρατηγική, όμως, και αν επιλέξει ο εκάστοτε πρωθυπουργός, η διαμόρφωσή της στον πραγματικό κόσμο, δηλαδή σε ένα κόσμο με ιστορικότητα, συσχετισμούς ισχύος, αξιακή πληθυντικότητα, θεσμικούς περιορισμούς, ενδοκομματικές διενέξεις, και αντίπαλους παίκτες, συνεπάγεται trade-offs – συμβιβασμούς. Ο ηγέτης που δεν συμβιβάζεται είναι αφελής, ιδεοληπτικός ή τυχοδιώκτης – και γι’ αυτό επικίνδυνος. Το θέμα είναι να ξέρει με τι, ποιους και πότε να συμβιβάζεται, για ποιο λόγο. Αυτή είναι η τέχνη της πολιτικής. Τι μπορεί να αλλάξει; Τι συγκρούσεις αντέχει; Τι πρέπει να δώσει για να πάρει τι;
Πρόκειται για σύνθετη διαδικασία που δοκιμάζει την ηγετική ευθυκρισία. Ένας μεταρρυθμιστής πρωθυπουργός, στοχεύοντας ψηλά, μεριμνά να αποφεύγει την απλή διεκπεραίωση. Επιδιώκει επίμονα την αλλαγή, όχι αγνοώντας το πολιτικό κόστος, αλλά συσσωρεύοντας πολιτικό κεφάλαιο (με επιμέρους επιτυχίες, τήρηση δεσμεύσεων και κανόνων, αυτοπεριορισμό στον πολιτικό έλεγχο τους κράτους) που θα του επιτρέψει να καταβάλλει το αναπόφευκτο κόστος. Καθότι έχει θεσμικά την πρωτοβουλία των κινήσεων, επιλέγει τις συγκρούσεις και τον χρονισμό τους, προετοιμάζεται γι’ αυτές, συνάπτει συμμαχίες. Γνωρίζει ότι μεγάλες αλλαγές, για να είναι βιώσιμες, πρέπει να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο σχέδιο αναμόρφωσης του κράτους, με συνοχή και συνέπεια στην εκτέλεσή του από τους κατάλληλους ανθρώπους. Ο πρωθυπουργός που λ.χ. ανέχεται, πελατειακά, την οικιστική αυθαιρεσία ή ενδίδει στο κομματικό κράτος, θα δυσκολευθεί να πείσει για τις μεταρρυθμιστικές προθέσεις του στην Υγεία, την Παιδεία ή τη Δικαιοσύνη.
Ο «φρόνιμος» πρωθυπουργός δεν ελαύνεται από μεσσιανικές φαντασιώσεις: αγνοεί την προτροπή «άλλαξέ τα όλα» γιατί έχει τη σοφία να ξέρει τι μπορεί να αλλάξει, την εσωτερική δύναμη να το επιδιώξει, και το σχέδιο να το κάνει.
Καλή τύχη, πολύ δύναμη, και, προπαντός, ευθυκρισία κ. πρωθυπουργέ.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
www.htsoukas.com
