Τα πρόσφατα ακραία φαινόμενα πλημμύρας στην Ελλάδα, τη Λιβύη και αλλού, κάνουν επιτακτική την ουσιαστική υιοθέτηση της αρχής της χωρικής ανθεκτικότητας (spatial resilience). Ανθεκτική είναι μια περιφέρεια ή μια πόλη που ανακάμπτει και προσαρμόζεται όταν πλήττεται το περιβάλλον της, η οικονομία και ο κοινωνικός της ιστός από απρόβλεπτες καταστροφές, όπως οι πλημμύρες.
Προφανώς, μετά από τέτοια γεγονότα, η κριτική επικεντρώνεται στις παραλείψεις της διοίκησης να προβλέψει και να προλάβει με έργα και δράσεις που, είτε είχαν σχεδιαστεί και δεν υλοποιήθηκαν, είτε δεν είχαν μελετηθεί. Η κριτική αυτή πηγάζει από την απαίτηση μετριασμού (mitigation) των επιπτώσεων από την κλιματική κρίση και από το αίτημα για επάνοδο, με τις λιγότερες δυνατές απώλειες, στην κατάσταση που υπήρχε πριν από την καταστροφή. Στην πράξη όμως τα σφοδρά κλιματικά φαινόμενα έχουν τέτοια ένταση και σύνθετες επιπτώσεις που καθιστούν πολλές φορές αδύνατη την επιστροφή στην αφετηρία. Για παράδειγμα, μετά από τις έντονες πλημμύρες στη Θεσσαλία έχουν καταστεί ορισμένες δομημένες περιοχές γεωλογικά ακατάλληλες, και σύμφωνα με διακεκριμένους ειδικούς προτείνεται να μετακινηθούν ολόκληροι οικισμοί.
Δεν μιλούμε δηλαδή για μετριασμό ή επαναφορά στο σημείο 0 αλλά για μια νέα κατάσταση. Για να προσαρμοστεί σε αυτήν ομαλά η κοινωνία, η οικονομία και το περιβάλλον, απαιτούνται εξειδικευμένα νομικά εργαλεία, δυνατότητα άντλησης πόρων και ευέλικτη διαχείριση της κρατικής και ιδιωτικής γης, δυνατότητες που δεν παρέχονται εύκολα από ένα συμβατικό πολεοδομικό ή χωροταξικό σύστημα. Για τον λόγο αυτό, πολλές πόλεις και περιφέρειες θέτουν σε ισχύ την Κλιματική και Περιβαλλοντική Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης (CED – Climate Emergency Declaration). Η CED αποτελεί ένα εργαλείο που δίνει από τη μία κατευθύνσεις στις αρχές να προσαρμόσουν τον χώρο σε συνθήκες κρίσης, από την άλλη όμως στοχεύει στη διαφάνεια και στη συμπόρευση της κοινωνίας και των εμπλεκομένων φορέων στην ανάγκη για ανθεκτικότητα και προσαρμογή (adaptation). Πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν συντάξει CED μετά από σχετική απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2019/2930 RSP) που παράλληλα εισηγείται αλλαγή της φιλοσοφίας ανάπτυξης, ειδικότερα κλάδων όπως η γεωργία, το εμπόριο, οι μεταφορές, η ενέργεια και οι επενδύσεις σε υποδομές και δημόσια έργα.
Το βασικό ερώτημα δεν είναι πλέον πώς θα μειωθούν οι επιπτώσεις από μια ενδεχόμενη πλημμύρα ή άλλη καταστροφή, για να συνεχίσουμε από εκεί που μείναμε, αλλά πώς θα προσαρμοστούμε καλύτερα στις νέες, μη αναστρέψιμες συνθήκες που ενδεχομένως θα δημιουργηθούν. Η προσαρμογή ξεκινά από το πιο σημαντικό που είναι η διαφύλαξη της ανθρώπινης ζωής και της δημόσιας υγείας. Σε δεύτερο επίπεδο, η κάθε κοινωνία, ήδη μέσα από τον σχεδιασμό σεναρίων προσαρμογής της και πριν ακόμα προκύψει η καταστροφή, θα πρέπει να μπορεί να απαντήσει σε δύσκολα διλήμματα και να ιεραρχήσει προτεραιότητες, όπως, για παράδειγμα, πού θα δοθεί το βάρος μιας αποκατάστασης; Στις δημόσιες υποδομές ή στις ιδιωτικές περιουσίες; Στη γεωργία ή στον τουρισμό; Στις φυσικές ή στις παραγωγικές εκτάσεις; Ή, ποιες οικονομικές δραστηριότητες θα πρέπει ίσως να αλλάξουν ή να εγκαταλειφθούν;
Στην Κύπρο έχει γίνει ένα πρώτο βήμα, τόσο από κρατικές υπηρεσίες όσο και από ερευνητικά ιδρύματα, όσον αφορά τη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων που μπορούν να δώσουν εκτιμήσεις για το εύρος πιθανών καταστροφών. Ο κίνδυνος πλημμύρας είναι ήδη χαρτογραφημένος και διαθέσιμος. Έχουν δημοσιευτεί επίσης εξειδικευμένες αναλύσεις ρίσκου για ακίνητα σε εύληπτη μορφή και υπήρξε δημόσιος προβληματισμός επί αυτού. Ερευνητικά Κέντρα, όπως το Frederick Research Center στο πανεπιστήμιο μας, ασχολήθηκαν με εξειδικευμένη εκτίμηση ρίσκου για αστικές περιοχές και με ψηφιακά εργαλεία υποστήριξης των ενεργειών για τις πρώτες ώρες ή μέρες μετά από μια πλημμύρα. Εξακολουθεί να μας λείπει η μακροχρόνια διάσταση, η χαρτογράφηση της μελλοντικής ανάπτυξης στο σύνολο του εδάφους, ο χωροταξικός σχεδιασμός και τα συμφωνημένα με την κοινωνία σενάρια για την ανθεκτικότητα και την προσαρμογή.
*Ο δρ Βύρων Ιωάννου είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Frederick.
