«Πώς να τα πεις τ᾽ ανείπωτα; Πώς να ιστορήσεις όσα δεν βάζει ο νους;», «Εκάβη», Ευριπίδης. Αρκετές σκηνές στην «Εκάβη» του Ευριπίδη είναι σπαρακτικές. Ο Τρωικός πόλεμος έχει λήξει. Η Τροία έχει καταστραφεί. Στα θρακικά παράλια, η Εκάβη, πρώην βασίλισσα της Τροίας, σύζυγος του βασιλιά Πρίαμου, κρατείται δούλα από τους νικητές. Τα έχασε όλα: πλούτη, αξιώματα, παιδιά. Ο πόνος της δεν έχει τέλος. Η κόρη της Πολυξένη θα θυσιασθεί τώρα από τους νικητές Αχαιούς. Υπάρχουν, όμως, και χειρότερα.
Στην αρχή του Τρωικού πολέμου, ο Πρίαμος είχε φυγαδεύσει τον μικρό τους γιο Πολύδωρο, μαζί με χρυσάφι, στη Θράκη, εμπιστευόμενος τον φίλο του βασιλιά Πολυμήστορα. Η εμπιστοσύνη του, αλίμονο, προδόθηκε. Ο Πολυμήστωρ θα σκοτώσει τον Πολύδωρο, θα του πάρει το χρυσάφι, και θα πετάξει το πτώμα του στη θάλασσα. Όταν της φέρνουν το κουφάρι του γιου της, η Εκάβη καταρρέει. «Παιδί μου, γιε μου, μάνας δύσμοιρης, με τι θάνατο πήγες, ποια μοίρα σ’ έριξε νεκρό, ποιος σε θανάτωσε;». Αντιλαμβάνεται ότι ο Πολυμήστωρ είναι ο δολοφόνος και τυφλώνεται από μίσος. Τίποτα λιγότερο από την πιο σκληρή εκδίκηση δεν της αρκεί. Σκοτώνει τα δύο παιδιά του Πολυμήστορα και του βγάζει τα μάτια. Ο τυφλός Πολυμήστωρ προφητεύει τη μεταμόρφωση της Εκάβης σε σκυλί. Η εκδικητική μανία τη μετατρέπει σε ζώο. Η πονεμένη μητέρα έχει οδηγηθεί στην αποκτήνωση.
Πένθος, εκδίκηση, αποκτήνωση –το ιστορικό τρίπτυχο της ταραγμένης Μέσης Ανατολής. Ο Ευριπίδης περιγράφει, ενώ η Αθήνα μάχεται στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, τη διάλυση της ηθικής προσωπικότητας που επιφέρει ο πόλεμος. Ο έλλογος χαρακτήρας εξασθενεί, η αποκτήνωση δεσπόζει. «Ζώα» χαρακτηρίζουν συχνά οι τρομοκράτες της Χαμάς (και όχι μόνον αυτοί) τους Εβραίους. «Ανθρώπινα ζώα» αποκάλεσε τους υποστηρικτές της Χαμάς (και, όχι μόνον αυτούς) ο υπουργός Άμυνας του Ισραήλ. Με τέτοιες αναπαραστάσεις του «άλλου», η άμετρη βία είναι αναπόφευκτη, η αποκτήνωση γίνεται κατανοητή.
Η τελευταία κρίση στη Μέση Ανατολή δεν είναι η πρώτη. Δεν θα είναι η τελευταία. Είναι ένα ακόμα επεισόδιο σε έναν ιστορικό κύκλο αυξομειούμενης διαδραστικής βίας. Αν κάποιος εστιάσει μόνο σε ένα επεισόδιο χάνει την κυκλική αιτιακή αλληλουχία. Η μεροληπτική στάση, βεβαίως, δεν ενδιαφέρεται να προβληματιστεί για το ευρύτερο μοτίβο βίας, να επιβεβαιώσει τις προκαταλήψεις της αποζητά. Από δω οι «βάρβαροι», από εκεί οι «πολιτισμένοι». Εμπεριέχοντας ήδη την απάντηση (ποιος δεν θα συντασσόταν με τους «πολιτισμένους»;), το διχοτομικό σχήμα σκέψης προάγει τη μη σκέψη.
Κάθε σοβαρή ανάλυση του Παλαιστινιακού, αν θέλει να μην είναι ρηχή (άρα μη διαφωτιστική) ή προπαγανδιστική (άρα μη έγκυρη), οφείλει να είναι τραγωδιακή στην υφή της, δηλαδή σύνθετη. Καταδεικνύοντας την ηθική αποσάθρωση που επιφέρει η φρίκη του πολέμου, ο Ευριπίδης αποδομεί τις εύκολες σχηματοποιήσεις: Έλληνες-βάρβαροι, πολιτισμός-κτηνωδία, άνθρωποι-ζώα. Οι πόλοι των σχημάτων δεν είναι αμιγείς και παγιωμένοι, οι μεταπτώσεις δεν είναι αδιανόητες. Ο Έλληνας (δηλαδή «πολιτισμένος») Οδυσσέας φαίνεται επηρμένος και ανήθικος μπροστά στην έτοιμη να πεθάνει με αξιοπρέπεια, «βάρβαρη» Πολυξένη. Η χαροκαμένη μητέρα αποδεσμεύει τα ζωικά της ένστικτα. Δεν υπάρχει αδιαπέραστη γραμμή μεταξύ του έλλογου όντος και του άλογου κτήνους. Οι βάρβαροι είναι, δυνητικά, παντού.
Όχι για την ισλαμοφασιστική Χαμάς και τους ακραίους Ισραηλινούς σιωνιστές –οι «άλλοι» και μόνον είναι οι βάρβαροι. Τα κείμενα της Χαμάς και τα λόγια των ηγετών της στάζουν μίσος για τους «Εβραίους κατακτητές». Ο πρώην πρωθυπουργός του Ισραήλ Εχούντ Μπαράκ περιέγραψε παλαιότερα το Ισραήλ σαν «μια βίλα στο μέσον της ζούγκλας», «πολιτισμό ενάντια στη βαρβαρότητα».
Η προπαγανδιστική αυτοκατανόηση θυματοποιεί μεταφυσικά την ημέτερη πλευρά και την απαλλάσσει από την κριτική αυτοπαρατήρηση («πράττουμε σωστά;»), ιδιαίτερα, μάλιστα, αν η φρίκη του Ολοκαυτώματος της έχει προσδώσει ανυπολόγιστη ηθική αξία. Το όποιο μυθοποιημένο Θύμα εξέρχεται της Ιστορίας, δεν είναι δυνατόν να ενεργεί κτηνωδώς. Φρικαλεότητες διαπράττουν μόνον οι «βάρβαροι» –οι άλλοι. Η ημέτερη πλευρά ζητά «δικαιοσύνη» –ανταπόδοση του πόνου.
Ο πυρήνας της τρομοκρατικής λογικής (οργανωσιακής ή κρατικής) είναι η συμβολική αφαίρεση –η έννοια του «εχθρού» διευρύνεται ισοπεδωτικά· όλα μετατρέπονται σε πεδίο μάχης. Η Χαμάς δολοφονεί αθώες οικογένειες Ισραηλινών καθότι αποτελούν μέρος του «εχθρού». «Οποιοσδήποτε παραμένει στη Γάζα είναι τρομοκράτης», είναι, παλαιόθεν, η παραδοχή του Ισραηλινού Στρατού (Haaretz, 20/3/2009). Οι εννοιολογικές διακρίσεις συναιρούνται, παράγοντας διχοτομικές διαιρέσεις («εμείς», «αυτοί»). Όσο μεγαλύτερο το μίσος, τόσο μεγαλύτερη η συμβολική αφαίρεση, τόσο πιο άμετρη, συνεπώς, η βία. Η Χαμάς δεν τρομοκρατεί πλέον με τον κλασικό τρόπο, υιοθετεί μεθόδους του ISIS. Η πιο ακροδεξιά κυβέρνηση που είχε ποτέ το Ισραήλ, με έναν υπόδικο για διαφθορά, βαθιά διχαστικό πρωθυπουργό, δεν αρκείται στην κατοχή της Δυτικής Όχθης –αναθέτει υπουργικά καθήκοντα σε καταδικασμένους ρατσιστές, επεκτείνει τους εποικισμούς, ποδοπατά «υβριστικά» τους Παλαιστίνιους.
Στην κυκλική αιτιότητα δεν υπάρχει αρχή και τέλος. Αυτό είναι το δράμα: οι δρώντες, τυφλωμένοι, δεν αυτοπαρατηρούνται κριτικά. Όσο δεν υπάρχει υπερβατική ηγεσία, «κριτική συμπόνια», και πολιτική σκέψη και στις δύο πλευρές, η Μέση Ανατολή θα γεμίζει μητέρες στον ρόλο της Εκάβης.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
