Ένας παραπάνω λόγος που εμείς οι Έλληνες πρέπει να θέλουμε την ήττα της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι ότι ενδεχόμενη νίκη της θα αποθρασύνει τον ομόλογο του Πούτιν στη γειτονιά μας, τον Ερντογάν. Όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν, έτσι και ο Ταγίπ Ερντογάν δεν είναι απλώς ένας αυταρχικός λαϊκιστής πρόεδρος. Έχει εξελιχθεί σε έναν παρανοϊκό ηγέτη: αισθάνεται διαρκώς ότι απειλείται (ιδιαίτερα μετά το 2016).
Η ηγετική παράνοια, ιδιαίτερα στην πολιτική δεν είναι ασύνηθες φαινόμενο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Νίξον: η εμμονική καταδίωξη των αντιπάλων του, τον οδήγησε σε παρανομίες και, τελικά, στο σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ. Επίσης, συστηματικές διώξεις ωθούν τους διωκόμενους να καλλιεργήσουν στοιχεία παρανοϊκής συμπεριφοράς. Στο κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1960, οι Μαύροι Μουσουλμάνοι είχαν αναπτύξει τέτοια ψυχοσύνθεση. Χρειάστηκε η υπερβατική-ενοποιητική ηγεσία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ για να μην κυριαρχήσει η παράνοια στο κίνημα.
Οι παρανοϊκοί ηγέτες κυριαρχούνται από την αυταπάτη (παραληρητική ιδέα, delusion) ότι διαρκώς απειλούνται. Η εξωτερική πραγματικότητα ερμηνεύεται με όρους εχθροπάθειας («θέλουν να με/μας καταστρέψουν»), οι οποίοι απορρέουν αφενός από την ψυχοδυναμική συγκρότηση του ηγέτη, αφετέρου από το περιβάλλον στο οποίο αυτός λειτουργεί. Η ηγετική παράνοια προσλαμβάνει την αντιπαλότητα (βασικό στοιχείο της πολιτικής) ως απειλή εξολόθρευσης, η οποία κινητοποιεί την αυταπάτη ως γνωστικό-συναισθηματικό μηχανισμό επεξεργασίας της απειλής. Η παρανοϊκή προσωπικότητα ερμηνεύει αυτοαναφορικά την πραγματικότητα, στρεβλώνοντάς την. Οι παραληρητικές ιδέες συνιστούν σφάλμα λογικής συναγωγής: αν και οι αντίστοιχες πεποιθήσεις δεν είναι αδύνατες, είναι απίθανες.
Για τον παρανοϊκό ηγέτη η άσκηση εξουσίας αποκαθιστά την προσωπική και συλλογική αυτοεκτίμηση, η οποία τρώθηκε στο παρελθόν από πράξεις εξευτελισμού. Ως ακτιβιστής του πολιτικού ισλάμ στη νεότητά του, ο Ταγίπ Ερντογάν βίωσε, όπως ο μέντοράς του Νετσμετίν Ερμπακάν, εξευτελιστικές διώξεις. Το εχθροπαθές «όλοι σας και μόνος μου» εντυπώθηκε νωρίς στο γνωστικό-συναισθηματικό σύμπαν του.
Το κεμαλικό κατεστημένο απαγόρευε τη λειτουργία θρησκευτικών κομμάτων –κόμματα του Ερμπακάν είχαν, κατά καιρούς, κηρυχθεί παράνομα. Ο ίδιος ο Ερντογάν, αν και δήμαρχος Κωνσταντινούπολης, καταδικάσθηκε σε δεκάμηνη φυλάκιση το 1998 και εξέτισε ποινή τεσσάρων μηνών. Η εμπειρία διώξεων ήταν καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του.
Η αρχικώς δυτικότροπη μεταρρυθμιστική στάση του ήταν ο θεσμικά εύσχημος τρόπος να ξεδοντιαστεί το κεμαλικό κατεστημένο, δεν απηχούσε, όμως, φιλελεύθερη νοοτροπία. Όσο περισσότερο το κεμαλικό κράτος ελεγχόταν από το κόμμα του, τόσο μεγαλύτερη ήταν η δυνατότητα του Ερντογάν να συγκεντρώνει την εξουσία και να απο-καλύπτει το βαθύ πιστεύω του: τη δημοκρατικοφανή ισλαμιστική ιδεολογία, η οποία, αντλώντας από τις παραδοσιακές πρακτικές της λαϊκής θρησκευτικότητας, του πελατειακού λαϊκισμού, του κρατικού αυταρχισμού, και του κοσμικού εθνικισμού, περιγράφει ένα μεγαλουργό έθνος-κράτος, ταγμένο να διαδραματίσει ρόλο περιφερειακής υπερδύναμης. Ο ηγέτης είναι η αιχμή του ισλαμοεθνικιστικού δόρατος.
Η απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 επέτεινε την εχθροπαθή λογική του. Δεν κινδύνεψε τότε μόνο το καθεστώς, αλλά και η ζωή του. Ο αυταρχισμός του κατέστη πλήρως παρανοϊκός. Οι διώξεις των αντιπάλων συστηματοποιήθηκαν: ακύρωσε τα διαβατήρια 50.000 πολιτών, απέλυσε 150.000 δημόσιους λειτουργούς (μεταξύ των οποίων 4.000 δικαστές και 8.500 ακαδημαϊκοί), ενώ ελέγχει ασφυκτικά τα ΜΜΕ και φυλακίζει αντιφρονούντες. Αναπαράγοντας τη διωκτική λογική του κεμαλισμού, πληρώνει τους αντιπάλους του με το ίδιο νόμισμα. Ο δήμαρχος Κωνσταντινούπολης Εκρέμ Ιμάμογλου καταδικάστηκε πρόσφατα, όπως είχε καταδικαστεί ο ίδιος παλαιότερα. Εναντίον του Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου εκκρεμούν 40 ποινικές καταγγελίες. Ο κ. Ερντογάν είναι παντοδύναμος. Εργαλειοποιεί τους θεσμούς, συγκεντρώνει την κρατική εξουσία, ταυτίζει το έθνος με το πρόσωπό του. Μόνον απλοϊκά σκεπτόμενοι πίστευαν ότι θα μπορούσε να χάσει τις εκλογές.
Αν η παράνοια δημιουργεί εχθροπαθείς παραισθήσεις, η παντοδυναμία ωθεί στη σουλτανική άσκηση της εξουσίας. Για τον παρανοϊκό ηγέτη, η εξουσία είναι ο τρόπος να αποκαταστήσει την αυτοεκτίμησή του. Η σουλτανικού τύπου εξουσία –πατερναλιστική, ανέλεγκτη, αυθαίρετη– υπογραμμίζει αφενός τη δύναμή του, αφετέρου την κατωτερότητα των υπηκόων και αντιπάλων του. Η ναρκισσιστική οργή του παρανοϊκού ηγέτη εκφράζεται ως διάθεση εξολόθρευσης του αντιπάλου, του όποιου «κακού άλλου».
Παράνοια και παντοδυναμία αποκόπτουν τον ηγέτη από την πραγματικότητα. Του λένε αυτά που θέλει να ακούσει, ενώ η ψευδαίσθηση μεγαλείου ενδυναμώνει τις γνωστικές προκαταλήψεις του. Όπως είδαμε στην περίπτωση Πούτιν, με την εισβολή στην Ουκρανία, τέτοιοι ηγέτες αναζητούν το χαμένο μεγαλείο του έθνους, παίρνουν παράλογα ρίσκα, και κάνουν λάθος υπολογισμούς –είναι άκρως επικίνδυνοι στις διεθνείς σχέσεις.
Η κυριαρχία ενός ανεξέλεγκτου παρανοϊκού ηγέτη στο σημαντικότερο αξίωμα της Τουρκίας έχει ήδη επιπτώσεις στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Δεν πρόκειται μόνο για τους αναπόφευκτους εξοπλισμούς, αλλά και για την εύλογη αντίληψη ότι, απέναντι σε έναν επικίνδυνο γείτονα, η χώρα χρειάζεται ισχυρή διακυβέρνηση –περισσότερο πρωθυπουργικό συγκεντρωτισμό. Ένας σημαντικός λόγος για τον εκλογικό θρίαμβο Μητσοτάκη είναι η πλειοψηφική αίσθηση ότι ο «επιτελικός» Μητσοτάκης διασφαλίζει επαρκέστερα την ασφάλεια της χώρας. Η κοινή γνώμη είναι διατεθειμένη να παραβλέψει παραβιάσεις του κράτους δικαίου (π.χ. σκάνδαλο υποκλοπών, παράνομες επαναπροωθήσεις μεταναστών) χάριν της ασφάλειας. Σε συνθήκες κρίσεων, η στιβαρή κυβερνησιμότητα είναι –και θα είναι– μείζον θέμα.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
www.htsoukas.com
