Οσοι μελετούν τη λήψη αποφάσεων συχνά διερωτώνται: πώς είναι δυνατόν ευφυείς άνθρωποι να παίρνουν κακές αποφάσεις; Τι περίμενε ο Μακρόν όταν προκήρυξε βουλευτικές εκλογές; Πίστευε ότι η Ακροδεξιά δεν θα θριάμβευε εκλογικά, ενώ αυτό έδειχναν όλες οι δημοσκοπήσεις; Όταν το Δημοκρατικό Κόμμα επέλεξε (μέχρι στιγμής) τον Μπάιντεν να είναι εκ νέου ο προεδρικός υποψήφιός του, θεωρούσε ότι η σωματική-διανοητική καταλληλότητα του προέδρου ήταν θέμα που μπορούσε να αγνοηθεί από την κοινή γνώμη;
Μυωπικές μικρο-αποφάσεις μπορούν να παραγάγουν καταστροφικά μεγα-αποτελέσματα. Η επικείμενη άνοδος της εθνολαϊκιστικής Δεξιάς στην εξουσία, σε δύο από τις σημαντικότερες δυτικές δημοκρατίες, θα έχει, εν μέρει, καταστεί δυνατή από αποφεύξιμες κακές αποφάσεις ηγετών. Αν και η καύσιμη ύλη (κοινωνική δυσαρέσκεια) υπήρχε, χωρίς τη σπίθα (κρίσιμες ηγετικές αποφάσεις), η φωτιά δεν θα είχε απαραίτητα ανάψει.
Ο κοινός πυρήνας των δύο περιπτώσεων είναι η αποκοπή των ηγετών από την πραγματικότητα. Οι ηγέτες είναι επιρρεπείς σε ιδιαίτερες γνωστικές μεροληψίες: η επιτυχία και η εξουσία θολώνουν την κρίση τους, ωθώντας τους να εκλαμβάνουν τις επιθυμίες τους για πραγματικότητα. Οι εκλογικές και πολιτικές επιτυχίες του Μακρόν επικύρωσαν την αίσθηση της ανώτερης κατανόησης και διαχείρισης των προβλημάτων που ήδη προδιέθετε. Η επιτυχία καλλιεργεί την αυτοδικαίωση και, δυνητικά, το σοφόκλειο «μόνος φρονείν». Ο ηγέτης υπερεκτιμά τις δυνατότητές του.
Ο Μακρόν θεώρησε ότι η δύναμη της πειθούς του ήταν τέτοια που θα έπειθε το εκλογικό σώμα να κάνει πιο ορθολογικές επιλογές – να αποφύγει τα πολιτικά άκρα. «Είναι καθαρός Καρτεσιανός, διόλου συναισθηματικός», τον χαρακτήρισε σύμβουλός του (FT, 28/6/24). Ακόμα και τα καρτεσιανής λογικής επιχειρήματα, όμως, απευθύνονται σε συναισθηματικά όντα και εμπεριέχουν ανέλεγκτες παραδοχές. Τα καίρια ερωτήματα για έναν ηγέτη είναι: συλλαμβάνει ορθά το λαϊκό αίσθημα; Ελέγχει την ορθότητα των παραδοχών του;
Το 2017 ο νεανικός, άφθαρτος, και ταλαντούχος Μακρόν εξέφρασε την ελπίδα σε ένα ανυπόληπτο πολιτικό σύστημα που ανακύκλωνε τις παθογένειες της Γαλλίας. Σήμερα, με δεδομένο το διάχυτο αίσθημα της κοινωνικής παρακμής και οικονομικής δυσαρέσκειας, την ελπίδα της αλλαγής ενσαρκώνει η αντισυστημική ακροδεξιά. Κάθε κυβέρνηση, ιδιαίτερα όταν κάνει τομές (π.χ. συνταξιοδοτικό) και διαχειρίζεται προβλήματα εκτός του ελέγχου της (π.χ. ισλαμιστική τρομοκρατία, ακρίβεια λόγω πανδημίας και πολέμου), όπως η κυβέρνηση Μακρόν, φθείρεται. Τη φθορά την καρπώνονται οι λαϊκιστές – προσφέρουν ελπίδα ανέξοδα.
Ο Μακρόν, επιπλέον, έκανε δύο εσφαλμένες παραδοχές. Πρώτον, θεώρησε ότι η Αριστερά θα παρέμενε διασπασμένη, γεγονός που θα έδινε στο κόμμα του τη δεύτερη θέση στον πρώτο γύρο, δίνοντάς του έτσι πλεονέκτημα στον δεύτερο γύρο. Δεύτερον, πίστευε ότι η υγειονομική ζώνη γύρω από την Ακροδεξιά υπήρχε ακόμη, ενώ αυτή είχε καταρρεύσει. Η Ακροδεξιά ανανεώθηκε, κανονικοποιήθηκε, έπαψε να είναι φόβητρο. Η αποσύνδεση του Μακρόν από την πραγματικότητα επέφερε το πολιτικό τέλος του. Ακόμη κι ένας εξαιρετικός πρόεδρος χάνει την ισορροπία του, ιδιαίτερα όταν «μόνος φρονεί».
Η περίπτωση Μπάιντεν είναι παρόμοιας υφής: ένας εξαιρετικός πρόεδρος πήρε την άφρονα απόφαση να είναι εκ νέου υποψήφιος όταν, εμφανώς, αντιμετωπίζει προβλήματα νοητικής υγείας. Εδώ έχουμε κάτι ακόμη: την ομαδοσκέψη (groupthink), η οποία απέτρεψε το Δημοκρατικό Κόμμα να σταθεί κριτικά απέναντι στον πρόεδρό του. Όταν το κόμμα συντάσσεται άκριτα με τον ηγέτη, αποφεύγοντας να συζητήσει το ευαίσθητο ερώτημα της καταλληλότητάς του, κατασκευάζεται μια πλαστή πραγματικότητα. Ηγέτης και κόμμα βλέπουν μόνο αυτό που θέλουν να δουν: έναν επιτυχημένο πρόεδρο που κέρδισε τον Τραμπ το 2020 και τους Ρεπουμπλικάνους στις ενδιάμεσες εκλογές, το 2022. Προβλέπουν ευσεβοποθικά ότι το 2024 θα είναι επανάληψη του παρελθόντος.
Το συσσωρευθέν πολιτικό κεφάλαιο του Μπάιντεν αφενός απέτρεψε εν δυνάμει κομματικούς ανταγωνιστές να είναι υποψήφιοι, αφετέρου, εξουδετέρωσε τις όποιες κριτικές φωνές στο εσωτερικό του Δημοκρατικού Κόμματος. Αποσιωπήθηκε το ερώτημα που απασχολεί κάθε απροκατάληπτο ψηφοφόρο: μπορεί να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις του αξιώματός του ένας εύθραυστος ηλικιωμένος με ασθενή μνήμη, μειωμένα ανακλαστικά και επιδεινούμενη εκφορά λόγου; Αυτή η αποσιώπηση συντήρησε το στάτους κβο – την εκ παραδόσεως υποψηφιότητα ενός εν ενεργεία προέδρου, έστω και με προβληματική υγεία.
Η επιλεκτική εκλογίκευση είναι ο κύριος μηχανισμός σκέψης που υποτείνει την αποσιώπηση: «ναι, η κατάσταση του προέδρου Μπάιντεν δεν είναι η καλύτερη, αλλά αυτό ίσχυε και πριν, πλην όμως τα κατάφερε. Έτσι θα τα καταφέρει και τώρα». Ακόμα και μετά την αξιοθρήνητη παρουσία του Μπάιντεν στην τηλεμαχία με τον Τραμπ, η εκπρόσωπος Τύπου του Λευκού Οίκου δήλωσε αυτοαναφορικά: «ο πρόεδρος δεν τα πήγε πολύ καλά, αλλά ξέρει να κάνει τη δουλειά. Το αποδεικνύει το έργο του» (FT, 3/7/24). Με άλλα λόγια, μην πιστεύετε τα μάτια σας ψηφοφόροι· κοιτάξτε τι έκανε ο πρόεδρος, όχι τι θα κάνει. Μόνο που οι εκλογές δεν είναι σεμινάριο Ιστορίας, αλλά αφορούν στη διαχείριση του μέλλοντος. Πώς να μη θυμώσει ο ψηφοφόρος όταν τον υποτιμούν;
Τώρα είναι, πλέον, αργά. Το πιο πιθανό είναι ότι τη χώρα του Βολτέρου θα κυβερνήσει, αργά ή γρήγορα, η μικρονοϊκή ακροδεξιά και τη χώρα του Τζέφερσον ένας καταδικασμένος και εκδικητικός ναρκισσιστής με δικτατορικές τάσεις. Τις συνέπειες θα τις υποστούμε όλοι. Ο Πούτιν, το απολαμβάνει.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press. www.htsoukas.com
