Αν και το φιλοσοφικό ερώτημα τι είναι ακριβώς επιστήμη και τι ψευδοεπιστήμη είναι ένα δύσκολο ερώτημα που συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον των φιλοσόφων της επιστήμης, δεν υπάρχει σοβαρή διχογνωμία όσο αφοράν το επιστημονικό στάτους της αστρολογίας (που βέβαια καμία σχέση δεν έχει με την αστρονομία). Είναι ξεκάθαρα μια ψευδοεπιστήμη, όπως η χειρομαντεία, τα χαρτιά ταρώ, το διάβασμα του καφέ και η τηλεπάθεια (δες Thagard [1978]).
Ο βασικός λόγος που η αστρολογία είναι ψευδοεπιστήμη είναι διότι αδυνατεί να εξηγήσει πώς η θέση των άστρων κατά την ημερομηνία της γέννησης κάποιου, αλλά και η κίνηση των πλανητών, καθορίζει τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά κάποιου αλλά και τα συνεπακόλουθα γεγονότα της ζωής του. Δεν υπάρχει σαφής αιτιακή σχέση, ή έστω στατιστική συσχέτιση, μεταξύ της ημερομηνίας γέννησης κάποιου, της θέσης και κίνησης των πλανητών και των συνεπακόλουθων γεγονότων της ζωής του.
Σκεφτείτε πώς θέτουμε την ύπαρξη της βαρύτητας στη φυσική. Για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε την κίνηση των σωμάτων (πέτρες, πλανήτες κ.λπ.) θέτουμε μια μαθηματικά μετρήσιμη δύναμη, τη βαρύτητα, η οποία μας βοηθά να εξηγήσουμε και να κατανοήσουμε τη φυσική κίνηση των σωμάτων με απόλυτη ακρίβεια. Δεν χρειάζεται όμως να θέσουμε κάποια «αστρολογική δύναμη» για να εξηγήσουμε την ανθρώπινη κίνηση (δηλαδή τη συμπεριφορά) αλλά ακόμη και αν θέταμε μια τέτοια πλεοναστική «αστρολογική δύναμη» αυτή θα ήταν εντελώς μυστήριο πώς επιδρά στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Δεν νομίζω ότι θα ήμουν διαφορετικός άνθρωπος αν δεν ήμουν Ιχθύς και ήμουν Ταύρος, για να χαριτολογήσω.
Σημειώστε επίσης ότι αν η αστρολογία όντως μπορούσε να προβλέψει με κάποιο μαγικό τρόπο το μέλλον κάποιου στη βάση της επίδρασης της θέσης και κίνησης των πλανητών στον άνθρωπο, τότε αυτό θα συνεπαγόταν ότι δεν έχουμε καθόλου ελεύθερη βούληση. Αυτό φαίνεται όμως να συνιστά «άτοπο απαγωγή» (όπως λέμε στη φιλοσοφία) διότι φαίνεται να έχουμε κάποια ελευθερία της βούλησης. Όντως, οι περισσότεροι φιλόσοφοι απορρίπτουν οποιαδήποτε θεωρία αρνείται ότι έχουμε σε κάποιο βαθμό ελευθερία της βούλησης (ντετερμινισμός, φαταλισμός). Αν έχουμε ελευθερία της βούλησης, τότε η αστρολογία πρέπει να είναι λάθος.
Αν λοιπόν η αστρολογία είναι πρόδηλο ότι είναι μια ψευδοεπιστήμη, τότε γιατί πολλοί από εμάς συνεχίζουν να τη λαμβάνουν στα σοβαρά και να διαβάζουν το ωροσκόπιό τους ακόμα και να συμβουλεύονται επαγγελματίες τσαρλατάνους-αστρολόγους (με το αζημίωτο φυσικά); Γιατί ακόμα και η δημόσια ραδιοτηλεόραση με περισσή ανευθυνότητα επιτρέπει την παρουσία τσαρλατάνων-αστρολόγων επί της οθόνης;
Μια εύλογη εξήγηση πρέπει να είναι, τουλάχιστον εν μέρει, ψυχολογική. Έχουμε την τάση να θέλουμε να γνωρίσουμε και να ελέγξουμε το άγνωστο μέλλον που ενδέχεται να μας φοβίζει και να μας αγχώνει. Έχουμε επίσης την τάση να υποπίπτουμε σε γνωστικές πλάνες όπως ο ευσεβοποθισμός και ο αυτοεξωραϊσμός. Η αστρολογία χειριστικά και πονηρά ικανοποιεί αυτές τις ψυχολογικές ανάγκες για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των θυμάτων και να αποκομίσει κέρδη (όπως και το φαινόμενο των ψευτογιατρών).
Κάποιος θα μπορούσε να θέσει την ένσταση ότι οι αστρολόγοι μπορούν να προβούν σε ακριβείς προβλέψεις για το μέλλον. Αυτό όμως είναι βολικός μύθος. Οι αστρολόγοι θέλουν απλώς να απομυζήσουν το θύμα τους και αυτό που κάνουν είναι να προβαίνουν σε ασαφείς και γενικόλογες δηλώσεις που είτε είναι βέβαιο ότι θα επικυρωθούν (διότι είναι τόσο γενικόλογες), είτε τουλάχιστον δεν μπορούν ξεκάθαρα να διαψευστούν (διότι είναι τόσο ασαφείς).
Αν για παράδειγμα, δηλώσω σε κάποιον άνεργο εν καιρώ οικονομικής κρίσης ότι τα οικονομικά του βρίσκονται ενώπιον συμπληγάδων και δύσκολων αποφάσεων, προφανώς λέω κάτι αυτονόητο. Ή αν δηλώσω σε κάποιο ευάλωτο πρόσωπο που βρίσκεται σε μια καταπιεστική σχέση ότι θα πρέπει να πάρει δύσκολες αποφάσεις για την προσωπική του ζωή στο εγγύς μέλλον, δεν είναι εύκολο να διαψευστεί με σαφή και ξεκάθαρο τρόπο.
Αν λοιπόν η αστρολογία είναι μια ψευδοεπιστήμη που ο κάθε τσαρλατάνος και απατεωνίσκος ψευδογκουρού μπορεί να χρησιμοποιεί προς άγρα θυμάτων για οικονομική αφαίμαξη, το λιγότερο που μπορούν να κάνουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (τηλεοπτικά κανάλια, εφημερίδες, ραδιόφωνο κ.ά.) είναι να μην προβάλλουν αστρολόγους και αστρολογικού περιεχομένου θέματα (π.χ. ωροσκόπιο). Όσο η αστρολογία τυγχάνει δημόσιας προβολής ωσάν να είναι επιστήμη, συμβάλλουμε έτσι ώστε εύπιστοι, ευάλωτοι και ανυποψίαστοι συμπολίτες μας να πέσουν θύματα στυγνής εκμετάλλευσης. Διερωτώμαι μάλιστα τι κάνει για το θέμα το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, όταν δεδηλωμένος στόχος της αποστολής του είναι «οι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί να λειτουργούν προς εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος» (παραθέτω από την ιστοσελίδα του Συμβουλίου).
Ο κ. Χρίστος Κυριάκου είναι επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
