Στην περίφημη ταινία «Ο Κύκλος των Χαμένων Ποιητών», το Γουέλντον είναι ένα ιδιωτικό σχολείο αρένων, στο οποίο η αμερικανική ελίτ στέλνει τα παιδιά της για οικότροφες σπουδές. Το σχολείο είναι συντηρητικό και αυστηρό. Κύριο σύνθημά του: Παράδοση, Τιμή, Πειθαρχία, Υπεροχή.
Η ζωή κυλά πληκτικά, μέχρις ότου προσλαμβάνεται ο Τζον Κίτινγκ ως δάσκαλος της αγγλικής λογοτεχνίας. Η προσέγγισή του στην ποίηση αναζωογονεί την τάξη. Εμπνέει στους μαθητές τη βαθύτερη αξία της ποίησης – την ψυχική ανασκαφή του ανθρώπου που θέλει να δει τον κόσμο με νέα μάτια. Σύνθημά του: Αδράξτε τη μέρα. Αν και το κατεστημένο του σχολείου είναι καχύποπτο, η σχολική ζωή αρχίζει να πάλλεται. Οι μαθητές αναζητούν, διερωτώνται, αισθάνονται. Όταν, όμως, ένας μαθητής αυτοκτονεί, ξεσπάει σάλος. Το σχολείο αποδίδει ευθύνες στον ριζοσπάστη καθηγητή Κίτινγκ, ο οποίος απολύεται. Η ευρυθμία αποκαθίσταται.
Ένας ιδιόρρυθμος γενικός ελεγκτής
Η Ελεγκτική Υπηρεσία (ΕΥ), πριν τον Οδυσσέα Μιχαηλίδη, λειτουργούσε σαν το Γουέλντον – συντηρητικά. Επί Χρυστάλλας Γιωρκάτζη λ.χ. διεκπεραίωνε ρουτινωδώς το έργο της, χωρίς να δημιουργεί τριβές. Ερευνούσε μεν θέματα, αλλά όχι σε ιδιαίτερο βάθος και με αξιοσημείωτο τακτ. Όλοι ήταν ευτυχείς. Ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, εντιμότατος (αναμφίβολα) κ. Αναστασιάδης, θεώρησε ότι η κ. Γιωρκάτζη έκανε τόσο καλά τη δουλειά της που, αν και ανίδεη περί τραπεζικής, τη διόρισε διοικήτρια της Κεντρικής Τράπεζας.
Η ραστώνη του δημόσιου βίου διαταράχθηκε όταν επικεφαλής της ΕΥ διορίστηκε ο Μιχαηλίδης. Το πάθος του για την προάσπιση του δημοσίου συμφέροντος ήταν ιεραποστολικό. Περιέργως, όχι μόνο δεν ενδιαφέρονταν να κερδίσει την εύνοια των ισχυρών, αλλά, αντιθέτως, επεδίωκε τη λογοδοσία τους. Για τα κυπριακά δεδομένα, ήταν ιδιόρρυθμος – δεν ήταν clubbable, δεν ήταν «συνεργάσιμος», δεν γινόταν «κολλητός».
Επί των ημερών του, η ΕΥ έγινε κάρφος στο μάτι ουσιαστικά ανέλεγκτων αξιωματούχων. Οι υπεύθυνοι για τη δαπάνη δημοσίου χρήματος κατέστησαν, αίφνης, συστηματικά υπόλογοι. Οι λήπτες αποφάσεων γνώριζαν ότι βρίσκονται υπό παρακολούθηση. Απατεώνες πήγαν φυλακή. Ο Μιχαηλίδης ήταν ο Κίτινγκ μιας χώρας στην οποία ο χριστιανικός ευσεβισμός συνυπάρχει υποκριτικά με τον φανφαρόνικο πατριωτισμό, το αχαλίνωτο ρουσφέτι και την εκτεταμένη διαφθορά.
Βαθύ κράτος
Ριζοσπάστες λειτουργοί ή ερευνητές δεν γίνονται ανεκτοί επι μακρόν από το Σύστημα: το βαθύ κράτος θα πασχίσει να τους ξεφορτωθεί. Σε ακραίες περιπτώσεις, ακόμη και η δολοφονία δεν είναι αδιανόητη, όπως στην περίπτωση της ερευνήτριας κατά της διαφθοράς Δάφνης Καρουάνα Γκαλίζια, στη Μάλτα (2017). Συνηθέστερα, στις δημοκρατίες, οι μέθοδοι απαλλαγής από ενοχλητικούς λειτουργούς είναι ειρηνικές, όπως αρμόζει στο κράτος δικαίου. Τηρώντας τις νενομισμένες διαδικασίες, οι απειλητικοί ριζοσπάστες τιθασεύονται με τρεις τρόπους.
Πρώτον, χαλιναγωγούνται με θεσμική κοπτοραπτική, όπως στην περίπτωση του επικεφαλής της ελληνικής Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου Επικοινωνιών Χρήστου Ράμμου, με τη μεθοδευμένη αλλαγή της σύνθεσης του συμβουλίου της Αρχής (2023). Δεύτερον, διασύρονται και ωθούνται σε παραίτηση, όπως στην περίπτωση του ανακριτή Αντόνιο Ντι Πιέτρο, επικεφαλής της δικαστικής δίωξης για διαφθορά προβεβλημένων πολιτικών στην Ιταλία (δεκαετία 1990). Τρίτον, απολύονται, στο μέτρο που οι ιθύνοντες διατηρούν τα θεσμικά πρωτεία που τους επιτρέπουν να ερμηνεύουν εξουσιαστικά τις δράσεις των ενοχλητικών λειτουργών, όπως στην περίπτωση της επικεφαλής της Ρουμανικής Διεύθυνσης Κατά της Διαφθοράς Λάουρας Κοβέσι (2018) και, σε μας, του γενικού ελεγκτή Οδυσσέα Μιχαηλίδη.
Σε όλες τις περιπτώσεις, η «διορθωτική» αντίληψη αντανακλά το ένστικτο αυτοσυντήρησης του βαθέος κράτους. Η Εισαγγελία του Αρείου Πάγου λ.χ. έθεσε πρόσφατα στο αρχείο το τεράστιο σκάνδαλο των τηλεφωνικών υποκλοπών, προστατεύοντας τον κ. Μητσοτάκη. Ο κ. Μιχαηλίδης απολύθηκε διότι επέδειξε «ανάρμοστη» συμπεριφορά. Κρίθηκε «ανίκανος» να ασκεί τα καθήκοντά του διότι «σύγχυσε τα όρια του θεσμικού του ρόλου» και «απαξίωσε» τη Νομική Υπηρεσία.
Στο παίγνιο ισχύος γενικού εισαγγελέα και γενικού ελεγκτή κέρδισε συντριπτικά ο πρώτος. Δεν εκπλήσσει. Θεσμικά, ο γενικός εισαγγελέας είναι πανίσχυρος. Ο συγκεκριμένος γενικός εισαγγελέας, μάλιστα, ως τέως υπουργός του Αναστασιάδη, ήταν επίλεκτο μέλος του πολιτικού συστήματος. Η κεντρική θέση του στο κυπριακό βαθύ κράτος προεξοφλούσε το αποτέλεσμα. Σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, η δικαίωση Μιχαηλίδη θα σήμαινε την απονομιμοποίηση Σαββίδη. Ήταν δυνατόν να συμβεί στην Κύπρο που γνωρίζουμε;
Αρμόζουσα συμπεριφορά
Η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου (ΑΔ) απο-καλύπτει τι θεωρείται «αρμόζουσα» συμπεριφορά από υψηλό κρατικό αξιωματούχο: να μένει στα στενά όρια του ρόλου του, χωρίς να του προσδίδει περαιτέρω διαστάσεις, όπως η κριτική χειρισμών άλλων θεσμών και η ενημέρωση της κοινής γνώμης. Η πρώτη διάσταση συνιστά «διάβρωση» θεσμών, η δεύτερη επικίνδυνο «λαϊκισμό», σύμφωνα με το ΑΔ. «Οι μεταξύ των θεσμών διαφορές», γράφει η δικαστική απόφαση, «δεν επιλύονται με φραστικές, δημόσιες, αντιπαραθέσεις, αλλά ούτε και η απόδοση οποιασδήποτε τυχόν μεμπτής συμπεριφοράς εναντίον άλλου αξιωματούχου αποτελεί αντικείμενο δημοσίων συζητήσεων. Ακολουθούνται οι εκ του Συντάγματος επιβαλλόμενες διαδικασίες. Έτσι λειτουργούν οι θεσμοί […]».
Σωστά, σε έναν πλατωνικό κόσμο. Κι όταν οι θεσμοί, στον πραγματικό κόσμο, δεν λειτουργούν ως όφειλαν; Όταν, π.χ., ο πρόεδρος των ΗΠΑ παραπλανά για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, τι πρέπει να κάνει ένας ευσυνείδητος λειτουργός; Όταν το Υπουργικό Συμβούλιο του εντιμότατου (αναμφίβολα) Αναστασιάδη (με συμμετοχή των δύο σημερινών επικεφαλής της Νομικής Υπηρεσίας) χορηγεί παράνομα ένα στα δύο διαβατήρια, πώς πρέπει να ενεργήσει ένας ακέραιος αξιωματούχος; Όταν το Υπουργείο Άμυνας, με την κάλυψη του γενικού εισαγγελέα, αρνείται να δώσει στοιχεία στην ΕΥ για κληρωτούς οπλίτες που πιθανώς τοποθετήθηκαν ρουσφετολογικά σε ευνοϊκές θέσεις, τι οφείλει να πράξει ένας ευσυνείδητος γενικός ελεγκτής;
Στην Αμερική ξέρουμε τι συνέβη: χάρη στην τόλμη ενός ακέραιου δημόσιου λειτουργού, του Ντάνιελ Ελσμπεργκ, διέρρευσαν στον Τύπο τα περίφημα Pentagon Papers και η κοινή γνώμη έμαθε την αλήθεια (1971). Χάρη στις άοκνες προσπάθειες του «ανάρμοστου» Οδυσσέα Μιχαηλίδη, μάθαμε τι γίνεται στα έγκατα του κρατικού κήτους.
Ο ευσυνείδητος δημόσιος αξιωματούχος δεν εγκλωβίζεται στο προσχεδιασμένο κουτάκι του ρόλου του, αλλά, αντιθέτως, αν όντως μεριμνά για το κοινό καλό που καταστατικά υπηρετεί, οφείλει να πλάσει τον ρόλο του στις εκάστοτε περιστάσεις που αντιμετωπίζει. Πρέπει να έχει το ηθικό ανάστημα να ξεφύγει, αν χρειαστεί, από την πεπατημένη. Αντιλαμβάνεται πότε η στενά τυπολατρική προσέγγιση του ρόλου του ενδέχεται, παραδόξως, να υπονομεύσει το κοινό καλό, και ενεργεί αναλόγως: μιλά, διαφωνεί, ενημερώνει. Φυσικά, ακροβατεί και διακινδυνεύει. Εκφράζοντας τη συνείδηση του πολίτη σκέπτεται όπως ο Λούθηρος: «Εδώ στέκομαι, δεν μπορώ να κάνω αλλιώς». Οι ταγοί του βαθέος κράτους, αντιθέτως, του λένε: συμμορφώσου. Κοιτάνε τις γρατζουνιές στο δάχτυλο, όχι τι δείχνει το δάχτυλο.
Θα συνεχίσω στο επόμενο.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Αντεπιστέλλον Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
