Σε κοινή δήλωσή τους, δεκάδες προοδευτικοί διανοούμενοι του Ισραήλ, χρόνιοι επικριτές της ισραηλινής κατοχής, εξέφρασαν την απογοήτευσή τους για την «ηθική αναισθησία» μέρους της παγκόσμιας Αριστεράς να καταδικάσει τη σφαγή χιλιάδων Ισραηλινών αμάχων από τη Χαμάς, το Μαύρο Σάββατο της 7ης Οκτωβρίου.
Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο, εκδηλώθηκε και στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Δεν χαρακτηρίζει μόνο ρεύματα της Αριστεράς. Απηχεί μια γενικότερη στάση μονομέρειας, δογματισμού, και/ή ιδιοτέλειας. Εκδηλώθηκε και στην άκριτη υποστήριξη από συντηρητικούς σχολιαστές, με το πρέπον φύλλο συκής ασφαλώς, της θηριώδους ισραηλινής αντίδρασης στη Γάζα.
Είναι δύσκολο, σε μείζονες αντιπαραθέσεις, να μην παρασυρθεί κανείς από προκαταλήψεις και συμφέροντα, να διατηρήσει το κριτικό του πνεύμα. Η απλοϊκή σκέψη είναι σχεδόν ενστικτώδης, η σύνθετη σκέψη απαιτεί κόπο και υπερβάσεις. Ο Όργουελ, ο Καμύ, η Αρέντ και ο Σαΐντ μάς έδειξαν τι απαιτείται για κάτι τέτοιο: ηθική εγρήγορση, τόλμη και αναλυτική οξύνοια.
Κάθε επεισόδιο βίας μας επιδέχεται δύο, τουλάχιστον, πλαισιώσεις –ηθική και εξηγητική. Η ηθική μάς καλεί να πάρουμε θέση ως ηθικά όντα. Η εξηγητική μάς επιτρέπει να αναλύσουμε το επεισόδιο ως έλλογα όντα. Φυσικά, είμαστε και τα δύο. Η απλοϊκή σκέψη, ωστόσο, επιλέγει τη μία πλαισίωση, αγνοώντας ή υποβαθμίζοντας την άλλη (γιατί το κάνει αυτό δεν είναι του παρόντος). Η σύνθετη σκέψη εμπεριέχει και τις δύο.
Οι αντιδράσεις στη ρωσική εισβολή και στο νέο κύκλο βίας Χαμάς-Ισραήλ είναι διδακτικές. Αρκετοί, ανεξαρτήτως πολιτικού προσήμου, παράβλεψαν την ηθική διάσταση της ρωσικής επιθετικότητας κατά κυρίαρχης χώρας και αρκέστηκαν να την εξηγήσουν. Οφείλεται, είπαν, στην «περικύκλωση της Ρωσίας από το ΝΑΤΟ». Η ηθική της βίας του ισχυρού στον αδύνατο παρακάμφθηκε, χάριν της εξήγησης της βίας (προσπερνώ εδώ την εγκυρότητα της εξήγησης).
Στην περίπτωση της σύρραξης στη Μέση Ανατολή έχουμε και τις δύο εκδοχές απλοϊκής σκέψης. Αφενός, οι ιδεοληπτικοί Αριστεροί αναδεικνύουν την εξηγητική σε βάρος της ηθικής πλαισίωσης. Αποφεύγουν να εκφράσουν ρητώς τον ηθικό αποτροπιασμό τους για τις φρικαλεότητες της Χαμάς, χρησιμοποιώντας, κυρίως, αιτιώδη (εξηγητική) γλώσσα. «Τα γεγονότα [της 7/10] είναι το άμεσο αποτέλεσμα του καθεστώτος του ισραηλινού απαρτχάιντ», δήλωσαν οι Δημοκράτες Σοσιαλιστές της Αμερικής, καταδικάζοντας, παρεμπιπτόντως, και τον «θάνατο όλων των αμάχων». Καμία αναφορά στη Χαμάς.
Αφετέρου, οι άκριτα φιλο-Ισραηλινοί συντηρητικοί εστιάζουν στην ηθική πλαισίωση, παρακάμπτοντας την εξηγητική. Το κάνουν, μάλιστα, με ανενδοίαστη μονομέρεια. Εκφράζουν στεντορείως τον αποτροπιασμό τους για την κτηνωδία της Χαμάς, αλλά, περιέργως, οι φωνητικές χορδές τους κουράζονται και οι τόνοι τους πέφτουν όταν η προσοχή τους στρέφεται στη θηριωδία του ισραηλινού στρατού στη Γάζα –αυτό γίνεται παρεμπίπτον θέμα. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η χρήση της ηθική πλαισίωσης, έστω και μονομερής, τους απαλλάσσει από το άχθος της εξήγησης: αρνούνται να διερευνήσουν τις συνθήκες εκκόλαψης της επαναλαμβανόμενης, επί 75 χρόνια, βίας στη Μέση Ανατολή.
Αντιθέτως, υπόδειγμα σύνθετης σκέψης είναι η περιεκτική δήλωση του γ.γ. του ΟΗΕ στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Ο κ. Γκουτέρες χρησιμοποίησε και τις δύο πλαισιώσεις.
«Έχω καταδικάσει ξεκάθαρα τις φρικτές τρομοκρατικές πράξεις της 7ης Οκτωβρίου, της Χαμάς», ανέφερε στην αρχή της δήλωσης. «Τίποτα δεν μπορεί να δικαιολογήσει την εσκεμμένη δολοφονία, τον τραυματισμό και την απαγωγή αμάχων, ή την εκτόξευση ρουκετών σε στόχους αμάχων». Πρόσθεσε, κατόπιν: «Είναι σημαντικό να αναγνωρισθεί ότι οι επιθέσεις της Χαμάς δεν συνέβησαν εν κενώ. Ο παλαιστινιακός λαός έχει υπομείνει 56 χρόνια ασφυκτικής κατοχής. Έχει δει τη γη του να καταβροχθίζεται σταθερά από εποικισμούς και να μαστίζεται από τη βία, την οικονομία του να στραγγαλίζεται, τους ανθρώπους του να εκτοπίζονται, τα σπίτια τους να κατεδαφίζονται. Οι ελπίδες του για πολιτική λύση στο μαρτύριό του εξαφανίζονται». Και συνέχισε: «Αλλά τα δεινά του δεν μπορούν να δικαιολογήσουν τις φρικιαστικές επιθέσεις της Χαμάς. Και αυτές οι φρικιαστικές επιθέσεις δεν μπορούν να δικαιολογήσουν τη συλλογική τιμωρία του παλαιστινιακού λαού».
Υπέροχο δείγμα σύνθετης προσέγγισης ενός σύνθετου θέματος. Με λίγες λέξεις, ο κ. Γκουτέρες εξέφρασε αφενός την ηθική στάση του αποτροπιασμού για φρικτά εγκλήματα, αφετέρου ερμήνευσε το τρομοκρατικό επεισόδιο της 7ης Οκτωβρίου, εντάσσοντάς το στα συμφραζόμενά του.
Το ηθικό ον φρίττει με αυτά που βλέπει, το έλλογο ον πασχίζει να κατανοήσει τις γενεσιουργές αιτίες της φρίκης. Αν δεν αναλύσουμε αυτό που συμβαίνει –δηλαδή, την ισραηλινή κατοχή και τα δεινά που επισωρεύει στους Παλαιστίνιους, και τον φαύλο κύκλο βίας που παράγεται– δεν θα μπορέσουμε να το αντιμετωπίσουμε. Ενώ οι απλοϊκά σκεπτόμενοι σκέπτονται διαζευκτικά (ηθική ή εξήγηση), οι σύνθετα σκεπτόμενοι σκέπτονται συζευκτικά (και ηθική και εξήγηση).
Γιατί δεν βλέπουμε συχνότερα δείγματα σύνθετης σκέψης; Διότι είναι απαιτητική. Σε ένα επεισόδιο βίας, για να δεις το ηθικά μείζον πρέπει να αναζητείς απροκατάληπτα οικουμενικές αξίες που παραβιάζονται. Για να το εξηγήσεις, πρέπει να αναζητάς αποστασιοποιημένα τις επιθυμίες και πεποιθήσεις των εμπλεκομένων, το πλέγμα συνθηκών και τις ακολουθίες αλληλεπιδράσεων που το παρήγαγαν. Και στις δύο περιπτώσεις οφείλεις να παραμερίζεις ιδεολογικές παρωπίδες, ιδιοτελή συμφέροντα και νοητικές συνήθειες. Εύκολο είναι;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
