Είναι μέρος, πλέον, του λεγόμενου πολιτικού πολιτισμού: την επαύριον μιας μείζονος αποτυχίας του κρατικού μηχανισμού η κυβέρνηση ζητάει συγγνώμη. «Ως πρωθυπουργός, οφείλω σε όλους, αλλά πάνω από όλα στους συγγενείς των θυμάτων, μια μεγάλη ΣΥΓΓΝΩΜΗ», έγραψε εμφατικά ο κ. Μητσοτάκης μετά την τραγωδία των Τεμπών. Συγγνώμη για τι; Για τα σφάλματα τόσο της δικής του κυβέρνησης, όσο και των κυβερνήσεων του παρελθόντος, εξαιτίας των οποίων η τηλεδιοίκηση στον ΟΣΕ ακόμη δεν λειτουργεί.
«Αναλαμβάνουμε την ευθύνη που μας αναλογεί» έχει πει, σε διάφορες εκδοχές, ο πρωθυπουργός. «Την ανέλαβα και την αναλαμβάνω την ευθύνη» είπε ο πρώην πρωθυπουργός κ. Τσίπρας, αναδεχόμενος την ευθύνη της δικής του κυβέρνησης. Μην τυχόν και κατηγορηθεί, μάλιστα, ότι ανέλαβε έστω και ένα γραμμάριο ευθύνης παραπάνω, διευκρίνισε: «αυτή όμως που μου αναλογεί».
Η γλώσσα πάντα απο-καλύπτει. Για την εξουσία (νυν και πρώην), η πολιτική ευθύνη είναι σαν ένα μεγάλο οικόπεδο, τεμάχια του οποίου μπορούν, με τοπογραφική ακρίβεια, να δοθούν στους ιδιοκτήτες. Εκ πρώτης όψεως είναι εύλογο: οι ευθύνες διασπείρονται στον χρόνο, συνεπώς επιμερίζονται στις εκάστοτε κυβερνήσεις.
Υπάρχει, όμως, και μια άλλη διάσταση στην πολιτική ευθύνη –η ποιοτική. Μια υπουργική παράλειψη, σε μια κρίσιμη στιγμή, μπορεί να ήταν πολύ πιο σημαντική από πολλές καθυστερήσεις. Μια εύλογη κρίση μπορεί να αποδείχθηκε, τελικά, εσφαλμένη. Το κυβερνάν εμπεριέχει εκτιμήσεις, προσδοκίες, αβεβαιότητα. Η πολιτική ευθύνη δεν επιμερίζεται αναλογικά, γιατί δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα τα ουσιώδη επιμέρους στοιχεία των αποφάσεων –τη βαρύτητα συγκεκριμένων πράξεων ή παραλείψεων τότε που έγιναν.
Η πολιτική ευθύνη είναι πρωτίστως ηθική: φέρεις ακέραια την ευθύνη γιατί έχεις αναλάβει ακέραια την ευθύνη της διακυβέρνησης. Αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση παραλαμβάνεις, συγχρόνως, όλη την κληρονομιά του κρατικού μηχανισμού. Θέλεις δεν θέλεις, στη δράση σου συγχωνεύεται ό,τι καλό και κακό έκαναν οι προκάτοχοί σου. Κάθε στιγμή μιλάς αναγκαστικά εξ ονόματος του διαχρονικού κράτους.
Η συγγνώμη, για να είναι αυθεντική, οφείλει να είναι απροϋπόθετη. Αν τεθούν όροι, ευτελίζεται ως ηθική πράξη. Οι πολιτικοί, συνήθως, είναι οι τελευταίοι που θα μας έδιναν μαθήματα ηθικής. Ενώ πρόθυμα αυτο-πιστώνονται την επιτυχία, επιμερίζουν ιδιοτελώς την αποτυχία. Μερικοί δεν διστάζουν να επιδοθούν σε ηθική λογιστική, δίχως επίγνωση του αυτο-εξευτελισμού τους. «Έκανα ό,τι μπορούσα για να ανατάξω τους σιδηροδρόμους που ήταν σε απόλυτη διάλυση όταν τους παρέλαβα. Γιατί να χρεωθώ εγώ τα εγκληματικά λάθη των προηγουμένων;», δήλωσε στον δημοσιογράφο Γ. Παπαχρήστο ο Κώστας Καραμανλής («Τα Νέα», 11/3/23).
Η συγγνώμη του πρώην υπουργού Μεταφορών είναι επιφανειακή: θέλει να φανεί ευαίσθητος, όχι να αναδεχθεί, με ηθικούς όρους, το ακέραιο βάρος των ευθυνών του. Πώς το ξέρουμε; Οριοθετώντας προσεκτικά το εύρος της συγγνώμης του, η μέριμνα του κ. Καραμανλή είναι σαν αυτή του επιλοχία για τα όπλα που παραλαμβάνει: μην τύχει και χρεωθεί κάτι παραπάνω! Δεν αγαπά καζαντζακικά την ευθύνη, γι’ αυτό και δεν αισθάνεται αποκλειστικά υπεύθυνος για την τραγωδία. «Αν χαθεί εγώ θα φταίω». Η λογιστική αντίληψη του ηθικού επιμερισμού τού στερεί τη δυνατότητα να αντιληφθεί την ηθική της απροϋπόθετης συγγνώμης. Αν επανεκλεγεί βουλευτής, θα θεωρήσει ότι έχει εξαγνιστεί.
Δείτε, αντιστικτικά τη στάση της μητέρας ενός από τους κατηγορούμενους νεαρούς για τη δολοφονία του Άλκη Καμπανού στη Θεσσαλονίκη, και θα αντιληφθείτε τη διαφορά. Μια οικονομική μετανάστρια αποδεικνύεται πολύ πιο ηθικά οξύνους από έναν ευκατάστατο απόφοιτο του Ταφτς. «Όταν μπήκε ο Άλκης στο χώμα, μπήκαμε και ’μεις στο χώμα. Είναι μία καθημερινή πληγή για μας, σαν να χάσαμε και ’μεις το παιδί μας» ανέφερε, με λυγμούς, η μητέρα στο Δικαστήριο. «Προσπάθησα να γράψω ένα γράμμα για να εκφράσω την οδύνη μου. Να το πάω όμως πού; Σκέφτηκα να πάω στο μνήμα του παιδιού, αλλά δεν είμαι αντάξια να πάω…» πρόσθεσε. «Πέφτω στα πόδια της μάνας (του Άλκη) και της ζητάω συγγνώμη», είπε σε συνέντευξή της. Δεν οριοθετεί την περιοχή της ευθύνης της: αντιθέτως, βιώνει την αποτυχία του γιου της ως προσωπική αποτυχία. «Δεν ξέρω πώς έμπλεξε. Κάπου θα έφταιξα…».
Όπως η επίγνωση της αμαρτωλότητας κάνει τον πιστό να αναφωνεί ενώπιον του νυμφώνος του Κυρίου «και ένδυμα ουκ έχω, ίνα εισέλθω εν αυτώ», η μητέρα του κατηγορούμενου νεαρού στρέφει το βλέμμα προς τα μέσα: συντετριμμένη, δεν θεωρεί τον εαυτό της άξιο να επισκεφθεί τον τάφο του Άλκη. Η αποτυχία του γιου της αντανακλά τη δική της αποτυχία. Ζητάει τη συγχώρεση δίχως να ξέρει αν θα την αποκτήσει ποτέ. Δεν εξηγεί το αποτρόπαιο φαινόμενο, επωμίζεται ολάκερη την ευθύνη.
Για να αγαπάς την ευθύνη πρέπει να αντιλαμβάνεσαι τον εαυτό σου ως φορέα υποχρεώσεων προς τους άλλους. Να παραμερίζεις την αναπόφευκτη ιδιοτέλειά σου χάριν των ηθικών αξιών που υποτείνουν τον ρόλο σου και/ή την ιδιότητά σου ως ανθρώπινο ον. Αν τεμαχίζεις την ευθύνη για να ελαφρύνεις το φορτίο σου, δεν κινείσαι στην επικράτεια της ηθικής –της διαρκούς ευθύνης για τον Άλλο– αλλά της λογιστικής.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick
