Του Απόστολου Κουρουπάκη
Το περίφημο «Η Ελλάς πολιτικά, αμυντικά, οικονομικά, πολιτιστικά ανήκει εις την Δύσιν» του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Βήμα της Βουλής των Ελλήνων στις 12 Ιουνίου 1976 έχει περάσει στη συλλογική συνείδηση μεγάλου μέρους των Ελλήνων για το ποιος είναι ο προσανατολισμός της χώρας – χωρίς φυσικά αυτός να είναι καθολικά αποδεκτός ή και αρεστός. Μία αντίστοιχη φράση πολιτικού προσανατολισμού για την Κύπρο, μετά την ανεξαρτησία της και με δεδομένο το έκπαλαι χρονίζον κυπριακό πρόβλημα δεν υπήρξε. Τόσο η Ανατολή όσο και η Δύση ήταν κοντά, περισσότερο οι δύο μεγαλύτερες κοινότητες του νησιού, η Ελληνική Κυπριακή και η Τουρκική Κυπριακή ελκύοντο από τις μητέρες πατρίδες, με ό,τι αυτό συνεπάγετο. Και όσο το νησί ήταν βρετανική αποικία ο προσανατολισμός ήταν δεδομένος, η Κύπρος ήταν προσδεδεμένη με το άρμα του Στέμματος. Όταν όμως έπρεπε οι εν Κύπρω εθνικοί ταγοί να χαράξουν τη δική τους πορεία τα πράγματα δυσκόλευαν. Όσον αφορά την ε/κ κοινότητα και τον αρχιεπίσκοπο και εθνάρχη Μακάριο το ζήτημα για το πού ανήκει η Κύπρος ήταν μάλλον μία πολιτική σπαζοκεφαλιά. Ένωση, Αυτοδιάθεση, Ανεξαρτησία, Ελευθερία, ήταν λέξεις που η ε/κ ηγεσία και κυρίως ο Μακάριος έπρεπε να διαχειριστούν με μαεστρία, δεδομένου ότι καμία από αυτές τις λέξεις δεν μπορούσαν εύκολα να κατακτηθούν. Για την κατάκτηση των ιδανικών αυτών ο Μακάριος ήλπιζε πως έπρεπε να αναζητηθεί βοήθεια από παντού. Αυτή του τη θέση την επικοινωνεί πολύ νωρίς: «Εις το στάδιον τούτο έχομεν την βεβαιότητα ότι θα κηρυχθούν υπέρ ημών όλα τα φιλελεύθερα και αντιαποικιακά κράτη. Εν τη προσπαθεία μας να ανακτήσωμεν την επιπόθητον ελευθερίαν θα τείνωμεν και την δεξιάν και την αριστεράν χείρα διά να δεχθώμεν βοήθειαν και εξ Ανατολών και εκ Δυσμών», λέει από τη Φανερωμένη στις 27 Ιουνίου 1953. Η Κύπρος, ακόμα κομμάτι της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, θα ψάξει για συμμάχους όπου είναι δυνατόν, προκειμένου να επιτύχει τους στόχους της, που είναι η Ένωση με την Ελλάδα, εκείνη την περίοδο και που θα έλθει με την αποτίναξη του βρετανικού ζυγού και με την αποαποικιοποίηση του νησιού. Ελευθερία, αυτοδιάθεση, αγώνας αντιαποικιακός… Και κάπου εδώ χωράει η Κύπρος στο Κίνημα των Αδεσμεύτων, στο οποίο ο Μακάριος θέλει να την προσδέσει, διότι έτσι θεωρεί πως μπορεί να εξασφαλίσει το καλύτερο για την πατρίδα του, για τους σκοπούς του αγώνα του. Φυσικά, η άλλη κοινότητα, η τ/κ έχει μία εντελώς διαφορετική θέση και άποψη, για το αν η Κύπρος έχει να κερδίσει από το Κίνημα των Αδεσμεύτων.
Οι καλές σχέσεις με τη Σοβιετική Eνωση και με τη Ρωσία στη συνέχεια συνέχισαν να υπάρχουν για πολλές ακόμη δεκαετίες, που όμως διασαλεύθηκαν μετά την κρίση του 2013 και εντεύθεν.
Πάντως, σύμφωνα με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο: «[…] η Κύπρος είναι μία αδέσμευτος χώρα και ούτω ικανή να μετάσχη της κατά τον προσεχή Σεπτέμβριον συγκροτηθησομένης εν Βελιγραδίω συνδιασκέψεως των ουδετέρων», λέει στις 18-19 Ιουνίου 1961. Η τ/κ κοινότητα δεν είναι σύμφωνη, και το κάνει γνωστό με κάθε ευκαιρία. Στις 28 Ιουλίου 1961 η τ/κ εφημερίδα Nacak στο πρωτοσέλιδό της και στον τρίγραμμο κύριο τίτλο αναφέρει: «Ο Μακάριος παραβιάζει το Σύνταγμα για την Εξωτερική Πολιτική». Αργότερα και λίγο πριν ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος αποφασίσει να μεταβεί στο Βελιγράδι σημειώνει η ίδια εφημερίδα στο πρωτοσέλιδό της στις 25 Αυγούστου: «Η επιμονή του Μακαρίου να πάει στο Βελιγράδι θα μπορούσε να δημιουργήσει πολύ σοβαρές συγκρούσεις. Δεν είναι σαφές τι θα συμβεί εάν ο Φαζίλ Κιουτσούκ χρησιμοποιήσει το δικαίωμα του βέτο». Εν τέλει και εν μέσω έντονων πολιτικών διεργασιών ο Τ/κ αντιπρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας δρ Φαζίλ Κιουτσούκ δεν έθεσε βέτο στη συμμετοχή του αρχιεπισκόπου Μακαρίου στη Συνδιάσκεψη του Βελιγραδίου. Στην πρωτεύουσα της Γιουγκοσλαβίας ο Μακάριος συνάντησε ηγέτες όπως τον πρόεδρο της Γιουγκοσλαβίας στρατάρχη Τίτο, τον πρόεδρο της Ηνωμένης Αραβικής Δημοκρατίας (Αιγύπτου) Γκαμάλ Αμπτέλ Νάσερ κ.ά.
Ενδεικτικά του κλίματος που επικρατούσε υπέρ της πρόσδεσης της Κύπρου στο άρμα των αδεσμεύτων χωρών είναι άρθρα όπως αυτά του Κώστα Χατζηαργύρη, ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αν μπορή κανείς, μπροστά εις ένα σύμπλεγμα δεδομένων που είναι συχνά ασαφές και συγκεχυμένο, να ειπή παρά τούτα ότι ατενίζει την κατάστασι με επιμελώς συγκρατημένη αισιοδοξία, τότε εις τούτο συμβάλλει αποφασιστικώς η εξωτερική πολιτική που η Κύπρος εχάραξε υπό τον Μακάριο, εις πείσμα των πολλαπλών αντιδράσεων από τόσες πλευρές. Την πρόοδο του Κυπριακού λαού –και του Κυπριακού ζητήματος– εγγυάται σήμερα το γεγονός ότι η Κύπρος έχει γίνει δεκτή ως μέλος τής ομηγύρεως των αδεσμεύτων χωρών, η οποία συνέρχεται την 1η Σεπτεμβρίου εις το Βελιγράδι». Η εφημερίδα «Χρόνος» καταλήγει στο κύριο άρθρο της: «Η συμμετοχή μας, εν πάση περιπτώσει, εις ουδέν έχει να βλάψη. Αν μάλιστα υποστηρίξωμε μετά σθεναρότητος την ουδετερόφιλον και επί ίσης φιλίας στηριζομένην πολιτικήν μας, έστω και αν αυτή, πρακτικώς, φαίνεται ανεφάρμοστος, θα προβάλουμε, αν μη τι άλλο, ενώπιον του διεθνούς κοινού τας αρχάς της Ειρήνης και της Δικαιοσύνης και θα δείξωμε, ότι η Κυπριακή Δημοκρατία, ως νεαρόν κράτος, αυτό ζητεί ν’ ακολουθήση. Και αυτό θα είναι προς τιμήν μας».
Στο Βελιγράδι, ο Μακάριος προσφωνώντας τη σύνοδο του Βελιγραδίου μίλησε για αυτοδιάθεση και ειρήνη, λέγοντας: «Η θεμελιώδης αρχή της αυτοδιαθέσεως επί της οποίας εδράζεται ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών επ’ ουδενί λόγω και επ’ ουδεμία περιπτώσει πρέπει να παραγνωρίζεται, εάν η ανθρωπότης πρόκειται να επιτύχη την μόνιμον διατήρησιν της ειρήνης». Ο Μακάριος έλαβε μέρος και στη Δεύτερη Διάσκεψη των Αδεσμεύτων, που συγκλήθηκε στο Κάιρο στις 4 Οκτωβρίου 1964, με τους Τ/κ πλέον εκτός των θεσμών της Κυπριακής Δημοκρατίας. Και πάλι ο Μακάριος μεταβαίνει στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα όπου συναντήθηκε και πάλι με όλους τους ηγέτες των Αδεσμεύτων. Μάλιστα, στη διακήρυξη που εγκρίθηκε με το πέρας της Συνόδου γινόταν λόγος και για την Κύπρο. Στο έκτο σημείο της Διακήρυξης, «Διευθέτησις των διενέξεων άνευ απειλών ή χρησιμοποιήσεως της βίας, συμφώνως προς τας αρχάς του Χάρτου του ΟΗΕ», επισυνάφθηκαν τρία παραρτήματα που αφορούσαν τις αμερικανο-κουβανικές θέσεις, και την κατάσταση σε Κύπρο και Κονγκό. Ενδεικτικό της υποστήριξης που λάμβανε η κυπριακή συμμετοχή στους Αδέσμευτους ήταν πως και η Έκθεση Πλάζα του 1964, ευνοϊκή προς τα ε/κ συμφέροντα, σύμφωνα με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Φως», ήταν «νίκη επί διεθνούς πεδίου των αδεσμεύτων χωρών, αίτινες, εν τη συντριπτική αυτών πλειονότητι, συμπαρεστάθησαν ή μάλλον επρωτοστάθησαν εις τον αγώνα της Κύπρου ενώπιον του Διεθνούς Οργανισμού και απέδειξαν εμπράκτως τον σεβασμόν των εις τας διακηρύξεις των και την προσήλωσίν των εις τας αρχάς του Χάρτου των Ηνωμένων Εθνών». Ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος έλαβε μέρος και στη Σύνοδο της Λουσάκας, ενώ στις επόμενες διασκέψεις των Αδεσμεύτων οι διάδοχοί του. Στη Λουσάκα, ο Μακάριος έκρινε σκόπιμο να παρευρεθεί όπως λέει ο ίδιος επειδή η τ/κ ηγεσία απέστειλε σε όλες τις αντιπροσωπείες εκτενές υπόμνημα, στο οποίο εκθέτει λεπτομερώς τα σχετικά με το κυπριακό πρόβλημα, διαστρέφοντας γεγονότα και καταστάσεις και επιδιώκει διαφοροποίηση «της μέχρι τούδε έναντι του Κυπριακού στάσεως των Αδεσμεύτων. Δι’ αυτούς και άλλους λόγους έκρινα επιβεβλημένην την παρουσίαν μου εις την Διάσκεψιν της Λουσάκας».
Η ένταξη στους Αδεσμεύτους εξυπηρετούσε φυσικά και πολιτικά τον Μακάριο, ο οποίος έτσι εξασφάλιζε τη διαχρονική υποστήριξη του ΑΚΕΛ, το οποίο συμφωνούσε με την εξωτερική πολιτική που πρότασσε το Κίνημα των Αδεσμεύτων, μακριά από το ΝΑΤΟ, από ιμπεριαλιστικές βλέψεις και φυσικά, στην απο-αποικιοποίηση. Το πραξικόπημα και η επακολουθήσασα τουρκική εισβολή ενέτειναν τον αντιαμερικανισμό, άρα κατά κάποιον τρόπο και τον μη δυτικό προσανατολισμό της χώρας… έστω και αν αυτός ο αντιαμερικανισμός δύο χρόνια αργότερα ξεχάστηκε και έπαιξαν οι καμπάνες τριπλοφάτσιην, άμα τη εκλογή του Τζίμι Κάρτερ.
Κύπρος και Σοβιετική Eνωση
Οι σχέσεις του Μακαρίου με τη Σοβιετική Ένωση, τη δεκαετία του ’60 ήταν άριστες, μάλιστα η κομμουνιστική Ρωσία είχε πολλές φορές ενισχύσει τη Δημοκρατία με στρατιωτικό εξοπλισμό. Φυσικά και η Σοβιετική Ένωση δεν ευνοούσε καμία παρέμβαση του ΝΑΤΟ και άλλων δυτικών δυνάμεων στο νησί, άρα και η συμμετοχή της Δημοκρατίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων δεν της δημιουργούσε προβλήματα. Οι καλές σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση και με τη Ρωσία στη συνέχεια συνέχισαν να υπάρχουν για πολλές ακόμη δεκαετίες, που όμως διασαλεύθηκαν μετά την κρίση του 2013 και εντεύθεν. Η χώρα άλλωστε, πολιτειακά τουλάχιστον, είχε αρχίσει να κλίνει προς τη Δύση. Μάλιστα, όπως είχε πει σε συνέντευξή του στην «Κ» ο Νίκος Ρολάνδης στον γράφοντα για το Αγγλο-αμερικανο-καναδικό Σχέδιο: «Μάθαμε από πληροφορίες ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ήθελε το Σχέδιο και είχε δώσει μήνυμα προς την ηγεσία του ΑΚΕΛ να μην το δεχθεί. Αυτό φάνηκε καθαρά στις 30 Νοεμβρίου όταν με επεσκέφθη η ηγεσία της Αριστεράς, ο Εζ. Παπαϊωάννου, ο Ανδρέας Φάντης και ο Ντίνος Κωνσταντίνου, για να μου πουν ότι δεν μπορούν να δεχθούν το σχέδιο. Φυσικά, δεν μου ανέφεραν τη Σοβιετική Ένωση, αλλά μόνο ότι το ΑΚΕΛ το ίδιο το απέρριψε».
Eνταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση, άρση του εμπάργκο και ΝΑΤΟ
Η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση τον Μάιο του 2004 σηματοδότησε την αρχή μιας ευρωπαϊκής και φιλοδυτικής πορείας, που φαίνεται πως επικυρώνεται τους τελευταίους μήνες.
Εν πολλοίς αυτή η λογική στην εξωτερική πολιτική της Κυπριακής Δημοκρατίας ίσχυε ώς την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τον Μάιο του 2004. Πλέον η Κυπριακή Δημοκρατία βλέπει προς τη Δύση, γίνεται μέλος μιας μεγάλης συμμαχίας, οικονομικής και πολιτικής, και οφείλει πλέον να ζυγίζει καλά τις αποφάσεις της, έχει το εργαλείο της αρνησικυρίας, και δεν μπορεί να μένει απλώς παρατηρητής των ευρωπαϊκών αλλά και των παγκόσμιων εξελίξεων. Πρέπει να λειτουργεί σε μία ομάδα κρατών, που στην αρχή τουλάχιστον είχαν ξεκάθαρο προσανατολισμό, δυτικό.
Η Κυπριακή Δημοκρατία αιτήθηκε την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση στις 4 Ιουλίου 1990, και η αίτηση αφορούσε ολόκληρη την επικράτειά της, συναντώντας και εδώ τις αντιδράσεις της τ/κ κοινότητας, που όμως δεν είχαν κανένα αντίκτυπο στις ευρωπαϊκές διεργασίες. Τρία χρονιά αργότερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκρινε πως η Κυπριακή Δημοκρατία πληροί τις προϋποθέσεις και επιβεβαίωνε τον «ευρωπαϊκό χαρακτήρα και προορισμό της Δημοκρατίας». Μάλιστα, τον Φεβρουάριο του 1993, ο Μιχάλης Ατταλίδης, πρέσβης της Δημοκρατίας στο Παρίσι, στα εγκαίνια της έκθεσης «Κύπρος και Ευρώπη» τόνισε τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της Κύπρου και τις καλές σχέσεις που διατηρεί τόσο με τη Γαλλία όσο και με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο πρώην πρόεδρος της Δημοκρατίας Γιώργος Βασιλείου κατά την προεδρία του, παρά τις αντιδράσεις που είχε από το κομματικό σύστημα της εποχής, έκανε όλη την απαραίτητη προεργασία ώστε να φτάσουμε στο σημείο να γίνει αποδεκτή η Κύπρος για μελέτη, «κάτι για το οποίο όλοι πλέον θριαμβολογούσαν», όπως είχε πει σε συνέντευξή του στην «Κ» και στη Μαρίνα Οικονομίδου.
Με την Κυπριακή Δημοκρατία να είναι πλέον πλήρες μέλος της E.E., από τον Μάιο του 2004, είναι σαφές πως η κατεύθυνσή της είναι φιλοδυτική, χωρίς φυσικά να έχουν αποκοπεί ή διαρρηχθεί δεσμοί με παραδοσιακά φίλες χώρες. Ωστόσο, τους τελευταίους μήνες η Κυπριακή Δημοκρατία φαίνεται να προσδένεται ολοένα και πιο σταθερά στη Δύση. Πρώτα ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Νίκος Χριστοδουλίδης τον Νοέμβριο αποκάλυψε, πως συζητάει σε τρία επίπεδα με την Ουάσιγκτον για τον τρόπο που θα μπορούσε μελλοντικά η χώρα να οδηγηθεί στο ΝΑΤΟ, κάνοντας ξεκάθαρο τοις πάσι πού θέλει να οδηγήσει τη χώρα, και την περασμένη εβδομάδα ανακοινώθηκε η νομοθετική πρωτοβουλία στο Κογκρέσο για μόνιμη άρση εμπάργκο πώλησης όπλων στην Κύπρο.
Το Κίνημα των Αδεσμεύτων
Η διάσκεψη της Μπαντούγκ το 1955, στην οποία πήραν μέρος αντιπρόσωποι 29 χωρών από την Ασία και την Αφρική έδωσε φωνή στους «Φιμωμένους λαούς», και μετεξελίχθηκε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων, στο Βελιγράδι της τότε Γιουγκοσλαβίας την 1η Σεπτεμβρίου 1961. Σε αδρές γραμμές οι Αδέσμευτοι έχουν ως προμετωπίδα την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια, διέπονται από τις αντι-ιμπεριαλιστικές και αντι-αποικιοκρατικές αρχές, πιστεύουν στην αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία των λαών, στην ειρηνική επίλυση των διεθνών διαφορών, στον τερματισμό του εξοπλιστικού ανταγωνισμού και την επίτευξη γενικού αφοπλισμού, ενάντια στα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων και άλλα παρόμοια. Επίσημα η Κύπρος αποχώρησε από το Κίνημα των Αδεσμεύτων με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου στις 19 Μαΐου 2004, λόγω της ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση την 1η Μαΐου του ίδιου χρόνου. Ωστόσο, η Κύπρος ζήτησε να της αποδοθεί η ιδιότητα του «φιλοξενούμενου» σε μελλοντικές συναντήσεις του Κινήματος.
