Του Ανδρέα Χατζηκυριάκου
Ο Μακάριος είχε τα διπλάσια, και βάλε, χρόνια του βασιλιά Κωνσταντίνου. Παρ’ όλα αυτά ο τρόπος που περίγραφαν, εκ των υστέρων, τη μεταξύ τους σχέση παραπέμπει σε μια ισοτιμία, η οποία όμως στην πράξη δεν φαίνεται να ίσχυε από την πλευρά του μονάρχη. Όταν ο Μακάριος ρωτήθηκε το 1974, με ποιους αρχηγούς κρατών αισθάνεται άνετα, είχε κατονομάσει τον Κωνσταντίνο. «Όχι επειδή είμαι μοναρχικός – τον είδα να γεννιέται, να μεγαλώνει, γι’ αυτό τον αγαπώ» (Φαλλάτσι, σελ. 547). Ανάλογα αισθήματα, έλεγε το 2001, ότι έτρεφε και ο Κωνσταντίνος. Αν και «είναι λίγο δύσκολο να λες για έναν αρχιεπίσκοπο και έναν πρόεδρο μιας δημοκρατίας ότι είναι φίλοι, ήμαστε λοιπόν πολύ στενά συνδεδεμένοι. Είχαμε πολύ καλή επαφή όλα τα χρόνια και με ενημέρωνε κάθε μέρα σχεδόν για το τι γινόταν» («45 μήνες βασιλιάς», σελ. 169-170).
Η σχέση των δύο όμως στο ξεκίνημά της προμήνυε θύελλες, παρά φιλίες. Η ταραχώδης χρονιά 1964 προκάλεσε ένα βαθύτατο ρήγμα στις σχέσεις μεταξύ Μακαρίου και Αθηνών. Η εν αγνοία των Αθηνών, ενέργειά του να ζητήσει αναθεώρηση του συντάγματος του 1960 και η απόρριψη, κόντρα στην εισήγηση των Αθηνών, των προτάσεων της Πενταμερούς στο Λονδίνο για νατοϊκή ειρηνευτική δύναμη στο νησί, μόλυναν το κλίμα μεταξύ Λευκωσίας και Αθήνας. Στις 7 Αυγούστου με διαταγή του Μακαρίου, χωρίς προφανώς έγκριση των Αθηνών, ο Γρίβας που ηγείτο της Εθνοφρουράς, επιτέθηκε στον τουρκοκυπριακό θύλακα Μανσούρας – Κοκκίνων στην περιοχή Τηλλυρίας. Τον θύλακα –τον μοναδικό με πρόσβαση στη θάλασσα– έλεγχαν οι εξτρεμιστές της ΤΜΤ, υπό τις διαταγές Τούρκων αξιωματικών. Η επίθεση προκάλεσε την αντίδραση της Άγκυρας, η οποία στις 8 και 9 Αυγούστου βομβάρδισε την περιοχή, σκοτώνοντας αμάχους. Η Λευκωσία, φοβούμενη πλέον εισβολή, στράφηκε προς την Αθήνα, αλλά όχι μόνο. Οι Αμερικανοί είχαν πληροφορίες ότι ο Μακάριος είχε ζητήσει βοήθεια και από τη Σοβιετική Ένωση και την Αίγυπτο (Παπαχελάς, σελ. 127).
Βασιλικό βέτο
Τον Αύγουστο ο Κωνσταντίνος συμπλήρωνε μόλις πέντε μήνες στον θρόνο και ετοίμαζε τον γάμο του. Παρ’ όλα αυτά, ο ίδιος ισχυρίζεται ότι εκείνος μπλόκαρε τη στρατιωτική στήριξη της Ελλάδας προς την Κύπρο. Στις 8 ή 9 Αυγούστου συνεδρίασε το μικρό υπουργικό συμβούλιο του Γεώργιου Παπανδρέου, ο οποίος είπε προηγουμένως στον Κωνσταντίνο ότι, «με έχουν σχεδόν πείσει να στείλω την Ελληνική Βασιλική Αεροπορία να αναχαιτίσει τους Τούρκους». Κόντρα στο πρωτόκολλο, στη συνεδρία συμμετείχε και ο βασιλιάς, ο οποίος μέσω ερωτήσεων προς τον αρχηγό της Αεροπορίας απέδειξε στον Παπανδρέου ότι τα ελληνικά μαχητικά δεν είχαν τη δυνατότητα να φτάσουν στην Κύπρο, να αναχαιτίσουν τα τουρκικά και να επιστρέψουν στη Ρόδο ή την Κρήτη. Κάποια θα έπεφταν στη θάλασσα και άλλα θα έπρεπε να καταφύγουν στο αεροδρόμιο της Βηρυτού. Στράφηκε τότε στον Παπανδρέου: «Κύριε Πρωθυπουργέ, εσείς ξέρετε το Σύνταγμα πολύ καλύτερα από μένα. Αν γίνουν οι κινήσεις που λέει ο κύριος Αντιπτέραρχος, αυτό σημαίνει ότι πάμε για πόλεμο, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Και για να πάμε σε πόλεμο, σύμφωνα με το Σύνταγμα, είναι απαραίτητη και η υπογραφή του βασιλέως. Νομίζω λοιπόν ότι είναι ορθόν να γνωρίζετε ότι υπ’ αυτάς τας συνθήκας αυτή την υπογραφή δεν θα την έχετε». Δεν είναι σαφές από τη διήγηση Κωνσταντίνου εάν αυτό που άλλαξε γνώμη στον Παπανδρέου ήταν η απειλή της μη υπογραφής ή οι περιορισμένες δυνατότητες των μαχητικών. Ό,τι όμως και να ήταν, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο, ο Γέρος έγινε έξαλλος με τους συνεργάτες του, που δεν τον ενημέρωσαν για όλες τις λεπτομέρειες.
Στις 7 Αυγούστου με διαταγή του Μακαρίου ο Γρίβας, που ηγείτο της Εθνοφρουράς, επιτέθηκε στον τουρκοκυπριακό θύλακα Μανσούρας – Κοκκίνων στην περιοχή Τηλλυρίας. Η επίθεση προκάλεσε την αντίδραση της Άγκυρας, η οποία στις 8 και 9 Αυγούστου βομβάρδισε την περιοχή, σκοτώνοντας αμάχους. (Στη φωτογραφία η πρώτη σελίδα της Χαραυγής, 12/08/1964).
«Κακώς κάνατε!»
Ασφαλώς ο κάθε πρωταγωνιστής της ιστορίας προσπαθεί να φουσκώσει και να ωραιοποιήσει τον δικό του ρόλο σ’ αυτή και ενδεχομένως, εν μέρει, αυτό να συμβαίνει εδώ και με τη διήγηση του Κωνσταντίνου. Ο τέως βασιλιάς ιστορικά αδίκησε τον εαυτό του, διότι η αυτοβιογραφία του «Χωρίς Τίτλο», που δημοσιεύθηκε το 2015, είναι ένα προβληματικό, ακατέργαστο κείμενο, που ταλαιπωρεί τον αναγνώστη μεταξύ του σοβαρού μέρους της ιστορίας και ασήμαντων τελετουργικών λεπτομερειών, όπως τι στολή θα φορούσε ο πεθερός του, όταν θα τον υποδεχόταν στην Κοπεγχάγη, στην οποία αφιερώνει σχεδόν την ίδια έκταση με την κρίση του 1964 στην Κύπρο.
Λίγο καιρό μετά τη συνεδρία του μίνι υπουργικού του Παπανδρέου στην οποία ο Κωνσταντίνος μπλόκαρε την αεροπορική κάλυψη της Κύπρου, ο βασιλιάς συνάντησε τον Μακάριο στην Αθήνα. «Η συζήτηση με τον Μακάριο ήταν έντονη. Άρχισε να βρίζει την ελληνική κυβέρνηση λόγω της στάσης της μετά τον βομβαρδισμό της Τηλλυρίας».
«Μακαριότατε, με συγχωρείτε», τον διέκοψε ο Άναξ, «αλλά αν είναι να βρίζετε, μη βρίζετε μόνο την κυβέρνησή μου. Συμμετείχα κι εγώ σ’ αυτή την απόφαση».
«Κακώς κάνατε!», τον επέπληξε ο Μακάριος.
«Ακούστε, Μακαριότατε», αντέδρασε ο Κωνσταντίνος. «Θα έρχεστε στην Ελλάδα, θα γνωρίσετε πολλούς πρωθυπουργούς και υπουργούς Εξωτερικών. Άλλοι θα σας λένε την αλήθεια και άλλοι θα σας λένε ψέματα. Ό,τι σας πω θα είναι αλήθεια. Και η πρώτη αλήθεια είναι … και να το ξέρετε από τώρα και μια και καλή: Δεν πολεμάω τον Τούρκο επειδή εσείς ξυπνήσατε ένα πρωί και αποφασίσατε να τους σφάξετε! Το καταλάβατε αυτό; Δεν βάζω την Ελλάδα σε πόλεμο γι’ αυτόν τον λόγο».
Η αυστηρότητα του νεαρού Κωνσταντίνου προς τον 51χρόνο Μακάριο, σύμφωνα με τη διήγηση του βασιλιά, δεν είχε ακόμη εξαντληθεί. «Αν οι Τούρκοι μού επιτεθούν, θα είμαι ο πρώτος που θα μπει στο χαράκωμα», συνέχισε. «Αλλά όχι έτσι, όχι επειδή το θέλετε εσείς, και μάλιστα φέρνοντας την Ελλάδα προ τετελεσμένων γεγονότων με τις πράξεις σας. Είμαστε κάτι παραπάνω από αδέλφια γι’ αυτό έχω ιερό καθήκον να σας μιλήσω ωμά. Η ελληνική εξωτερική πολιτική είναι ελληνική. Δεν είναι κυπριακή!». Ο Κωνσταντίνος έκλεισε τον μονόλογό του με κάτι ιδιαίτερα περίεργο. Είπε στον Μακάριο: «Και κάτι ακόμα… Γνωρίζετε μήπως ότι ούτε ένας Έλληνας δεν θέλει να ενωθεί μαζί σας; Μόνον εσείς θέλετε να ενωθείτε με εμάς και είστε ευπρόσδεκτοι. Να ενωθεί η Κύπρος με την Ελλάδα, οπωσδήποτε θα το δεχτούμε. Αλλά μην περιμένετε ότι εμείς θέλουμε να ενωθούμε με εσάς. Αυτή είναι η πραγματικότητα και όσο είμαι εγώ βασιλεύς αυτή θα είναι». Ποια ήταν η αντίδραση του Μακαρίου; Και πάλι σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο, «τα έχασε… Αλλά από τη μέρα εκείνη ο Μακάριος έγινε ένας πολύ καλός φίλος. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που του μίλησα σε τέτοιο ύφος». («Χωρίς Τίτλο», σελ. 55-61).
Το γούρικο 13
Λίγο πολύ ήταν γνωστό ότι ο Μακάριος θεωρούσε τον αριθμό 13 τον τυχερό του, κόντρα στη δεισιδαιμονία που περιβάλλει αυτό το νούμερο. Ο πρόεδρος και αρχιεπίσκοπος της Κύπρου γεννήθηκε στις 13 Αυγούστου του 1913. Ίσως γι’ αυτό η πρόταση που υπέβαλε, τον Νοέμβριο 1963, για αναθεώρηση του Κυπριακού συντάγματος αποτελείτο από 13 σημεία. Στην πράξη όμως τα 13 σημεία αποδείχθηκαν αφετηρία πολλών δεινών για την Κύπρο. Αυτό που ίσως δεν είναι τόσο γνωστό είναι ότι το 13 αποδείχθηκε τυχερό και για τον διάδοχο Κωνσταντίνο, στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Ρώμης, το 1960 όπου είχε κερδίσει το χρυσό μετάλλιο στην ιστιοπλοΐα με τους Οδυσσέα Εσκιντζόγλου και Γιώργο Ζαΐμη με το σκάφος Νηρεύς. Στο σκάφος είχε δοθεί ο αριθμός 13, οι τρεις ιστιοπλόοι είχαν φύγει από την Ελλάδα για τους αγώνες στις 13 Ιουλίου, ενώ 13 έγραφε η δέστρα του σκάφους και, επίσης, τα ντουλάπια τους στη μαρίνα. Όπως και ο Μακάριος, έτσι και ο Κωνσταντίνος ίσως θεώρησε γούρικο το 13 και επέλεξε τη 13η Δεκεμβρίου 1967 να εκδηλώσει το αντικίνημά του κατά της χούντας. Στην πράξη όμως, η Παρασκευή, 13 Δεκεμβρίου 1967 ήταν και η τελευταία μέρα που κάθισε στον θρόνο του.
Βιβλιογραφία
«Κωνσταντίνος Β΄, 45 μήνες βασιλιάς», εκδόσεις Καθημερινή, β΄ έκδοση, 2023.
Μαλούχος Π. Γεώργιος (συγγραφική αρωγή) «Βασιλεύς Κωνσταντίνος, Χωρίς Τίτλο», εκδόσεις Το Βήμα, 2015.
Φαλλάτσι Οριάνα «Συνάντηση με την Ιστορία», εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα, 1976.
