Του Ανδρέα Χατζηκυριάκου
Στις 27 Ιανουαρίου 1974, ο στρατηγός Γεώργιος Γρίβας άφηνε την τελευταία του πνοή στο κρησφύγετό του στη Λεμεσό και την ΕΟΚΑ Β΄ ακέφαλη, αποδυναμωμένη και διχασμένη. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, θεωρώντας κορυφαίο γεγονός τον θάνατο του Γρίβα ζήτησε από τις πρεσβείες της Αθήνας και της Λευκωσίας να διατυπώσουν τις εκτιμήσεις τους για τον αντίκτυπο. Έχοντας λάβει τα σχετικά τηλεγραφήματα, στις 5 Μαρτίου 1974, έστειλε τη δική του ανάλυση για τη μετα-Γρίβα εποχή, η οποία φέρει την υπογραφή του υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ. Το κείμενο όμως ετοίμασε ο υπεύθυνος του Γραφείου Κύπρου Τόμας Μπόγιατ και ενέκρινε ο Ρότζερ Ντέιβις, ο μετέπειτα δολοφονηθείς Αμερικανός πρέσβης στη Λευκωσία. Είναι αξιοσημείωτο πόσο εκτός τόπου βρισκόταν η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα, υπό τον Χένρι Τάσκα, σε σχέση με τα θέματα της Κύπρου.
Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μετά τον θάνατο του Γεωργίου Γρίβα ζήτησε από τις πρεσβείες της Αθήνας και της Λευκωσίας να διατυπώσουν τις εκτιμήσεις τους για τον αντίκτυπο. Εχοντας λάβει τα σχετικά τηλεγραφήματα, στις 5 Μαρτίου 1974, έστειλε τη δική του εκτίμηση, με την υπογραφή του υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ.
Η ανάλυση έχει ιδιαίτερη σημασία, διότι μερικές μέρες μετά ο ίδιος ο Μπόγιατ θα ξεκινούσε μια προσπάθεια να πείσει την ηγεσία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ να παρέμβει προς τον αόρατο δικτάτορα των Αθηνών Δημήτριο Ιωαννίδη για να αποτρέψει το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ανάλυση ποσώς εγείρει αυτό το ζήτημα, αντιθέτως καταλήγει ότι ο Μακάριος βγαίνει ιδιαίτερα ενισχυμένος έναντι των Αθηνών και των ντόπιων αντιπάλων του. Γι’ αυτό είναι αξιοπερίεργο πώς ένα τέτοιο τηλεγράφημα καταλήγει στη σκοτεινή πρόβλεψη που βρίσκεται στην τελευταία του πρόταση, ακριβώς δίπλα στο όνομα του Κίσινγκερ.
Το πλήρες κείμενο:
«1. Οι ενδιαφέρουσες εκθέσεις των πρεσβειών, ιδιαίτερα το προκλητικό τηλεγράφημα 747 της Αθήνας, έχουν παρακινήσει το Υπουργείο να διατυπώσει τις δικές του απόψεις για την κατάσταση στην Κύπρο στη μετά Γρίβα εποχή.
2. Παρά το γεγονός ότι ο Γρίβας πέθανε παραγκωνισμένος και, από πλευράς τακτικής, παραμερισμένος, φυσικά απομονωμένος και πολιτικά ανήμπορος, θα εξακολουθεί να είναι καταγεγραμμένος στο πάνθεο των Ελλήνων ηρώων. Αιματηρές πράξεις για τις οποίες ο Γρίβας ήταν τελικά υπεύθυνος, όπως οι δολοφονίες Βρετανών αμάχων τη δεκαετία του 1950 και οι δολοφονίες Τουρκοκυπρίων τη δεκαετία του 1960, πιθανότατα θα ξεχαστούν, ενώ ο θρύλος, για τον οποίο ο στρατηγός έκανε τόσα πολλά στη διάρκεια της ζωής του για να καλλιεργήσει, θα διαιωνιστεί. Φιλοσοφικά, ο Γρίβας ήταν ένας Νιτσεϊκός εθνικιστής με τις πολιτικές απόψεις ενός ρομαντικού του 19ου αιώνα. Ονειρευόταν το αδύνατο όνειρο της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα παρά την τουρκική αντίθεση και πάλεψε για αυτό μέχρι το τέλος.
3. Αξιολογώντας τον αντίκτυπο της τελευταίας περιπέτειας του Γρίβα στο κυπριακό πρόβλημα, βασικό σημείο είναι ότι οι αντιδράσεις σε αυτόν ήταν πιο σημαντικές από τις δικές του ενέργειες. Η επιστροφή του στην Κύπρο το 1971 και η τρομοκρατική εκστρατεία κατά του Μακαρίου, υπέρ της ένωσης, την οποία διεξήγαγε, προκάλεσε την αντίδραση του Αρχιεπισκόπου, η οποία ήταν πιο αποτελεσματική τόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά. Στις αρχές του 1972 η τρομοκρατική εκστρατεία Γρίβα - ΕΟΚΑ Β βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, οι τρεις Μητροπολίτες της Κύπρου είχαν ζητήσει από τον Αρχιεπίσκοπο να παραιτηθεί από την πολιτική του εξουσία ή να αντιμετωπίσει [σ.σ. εκκλησιαστική] καθαίρεση και ο Έλληνας πρέσβης πίεζε τον Μακάριο να παραιτηθεί. Τώρα ο Γρίβας είναι νεκρός, αυτοί που έχουν καθαιρεθεί είναι οι τρεις Μητροπολίτες, η ελληνική κυβέρνηση έχει κάνει πίσω και η ΕΟΚΑ Β μαστίζεται από φατρίες και προφανώς χάνει δύναμη. Ωστόσο, η Τακτική Εφεδρική Μονάδα του Μακαρίου (το Εφεδρικό) και η παραστρατιωτική ομάδα του Λυσσαρίδη, που αναπτύχθηκαν και οι δύο για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας των Γριβικών, εξακολουθούν να υπάρχουν και ίσως δυναμώνουν. Η Ελλάδα δύσκολα μπορεί να έχει δικαιολογημένο παράπονο για το Εφεδρικό και τη συμμορία του Λυσσαρίδη, αφού η ελληνική υποστήριξη στην τρομοκρατία του Γρίβα ήταν αυτή που δημιούργησε το Εφεδρικό και έδωσε στον Λυσσαρίδη μια δικαιολογία να ενεργοποιήσει το καπετανάτο του. Υπό αυτή την έννοια, η εξέγερση υπέρ της ένωσης του Γρίβα και η υποστήριξή της από την Ελλάδα συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην εκστρατεία του Μακαρίου για μεγαλύτερη ανεξαρτησία από την Ελλάδα.
4. Σχετικά με το μέλλον τη Ενωτικής παράταξης, οι μέχρι τώρα εξελίξεις τεκμηριώνουν τα σημεία που διατυπώθηκαν στο τηλεγράφημα 265 της πρεσβείας στη Λευκωσία, ότι το ενωτικό στρατόπεδο είναι αποδυναμωμένο από τον θάνατο του Γρίβα, απασχολημένο με διαμάχες για τη διαδοχή και τις μελλοντικές πολιτικές και πρόθυμο να συνεχίσει την ανεπίσημη εκεχειρία. Σε σχέση με αυτό, το Υπουργείο διαφωνεί με το σημείο στην παράγραφο 6 του τηλεγραφήματος 747 της πρεσβείας στην Αθήνα ότι σε περίπτωση αντιπαράθεσης μεταξύ Ενωτικών και Μακαρίου, ο Πρόεδρος θα καλούσε την Εθνική Φρουρά να «πυροβολήσει τους Έλληνες εθνικιστές που αγωνίζονται για ένωση με την μητέρα πατρίδα». Αμφιβάλλουμε πολύ σοβαρά ότι ο Μακάριος θα ζητούσε βοήθεια από μια Εθνοφρουρά που διοικείται από πολλούς από τους Έλληνες αξιωματικούς που υποστήριζαν τον Γρίβα και που είναι εμποτισμένοι με το δόγμα της ένωσης του ελληνικού ρεβανσισμού. Επιπλέον, το Εφεδρικό, το οποίο είναι πιστό στον Μακάριο, πιθανώς θα αρκούσε και με το παραπάνω να χειριστεί μια ΕΟΚΑ Β χωρίς τον Γρίβα (ιδιαίτερα μια και το Εφεδρικό έκανε πολύ καλή δουλειά έναντι της ΕΟΚΑ Β επί Γρίβα).
5. Στην παράγραφο 5 του τηλεγραφήματος 747 της πρεσβείας της Αθήνας υποστηρίζεται ότι οι Τουρκοκύπριοι έχουν αυξημένο λόγο να φοβούνται τον Μακάριο επειδή ο θάνατος του Γρίβα θα κάνει τον Αρχιεπίσκοπο πιο αδιάλλακτο στις ενδοκυπριακές συνομιλίες. Το Υπουργείο έχει αντίθετη άποψη, ότι ο θάνατος του Γρίβα θα έχει κάποιο θετικό αντίκτυπο στους Τουρκοκύπριους. Πρώτον, οι Τουρκοκύπριοι δεν χρειάζεται πλέον να φοβούνται τον εύφλεκτο συνδυασμό του μίσους του Γρίβα για τους Τούρκους και της τάσης του για παράλογη δράση, η οποία προκάλεσε τη σφαγή Τουρκοκυπρίων το 1967 στην Κοφίνου και στον Άγιο Θεόδωρο. Δεύτερον, με τον μεγαλύτερο υποστηρικτή της ένωσης νεκρό, οι Τούρκοι έχουν λιγότερα να φοβούνται από την [σ.σ. ενωτική] παράταξη. Τέλος, με λιγότερη πίεση από την ενωτική δεξιά θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ο Μακάριος θα έχει περισσότερο χώρο για συμβιβασμούς σε ζητήματα που σχετίζονται με την ένωση. Ενώ το Υπουργείο δεν αναμένει ότι οι παραπάνω παράγοντες θα κάνουν τους Τουρκοκύπριους ή την κυπριακή κυβέρνηση πιο δεκτικούς, ο θάνατος του Γρίβα σίγουρα δεν θα βλάψει τις ενδοκυπριακές συνομιλίες που είναι ήδη αρκετά αδρανείς.
6. Όσον αφορά το ενδεχόμενο ο Αρχιεπίσκοπος να κάνει μια πιρουέτα προς την ένωση ώστε «να επιδιώξει το κάλεσμα της ένωσης, να εξουδετερώσει την εθνοφρουρά και να μην προκαλέσει τους Τούρκους» (παρ. 9 του τηλεγραφήματος 747 της Αθήνας), δυσκολευόμαστε να φανταστούμε πώς αυτό μπορεί να επιτευχθεί. Η κρίση μας είναι ότι ανεξάρτητα από συναισθηματικούς δεσμούς, ο Αρχιεπίσκοπος και το μεγαλύτερο μέρος της ελληνοκυπριακής ελίτ που βρίσκεται στην εξουσία, αντιλαμβάνονται ότι η ένωση είναι αδύνατη όσο η Τουρκία έχει τη θέληση και τη δύναμη να αντιταχθεί σ’ αυτήν και η Ελλάδα δεν είναι ούτε πρόθυμη ούτε σε θέση να αναγκάσει την Τουρκία να την αποδεχθεί. Ενώ ο Αρχιεπίσκοπος και η κυπριακή κυβέρνηση μπορεί κάλλιστα να επιστρέψουν, για λόγους τακτικής, σε μια πολιτική αυτοδιάθεσης (βλ. παρακάτω), είναι όλοι πολύ έξυπνοι για να μη συνειδητοποιούν ότι υπό τις παρούσες συνθήκες η ένωση είναι πρακτικά αδύνατη.
7. Από εδώ [σ.σ. Ουάσιγκτον] ο θάνατος του Γρίβα φαίνεται απίθανο να έχει σημαντικό αντίκτυπο στο βασικό ζήτημα των ενδοκυπριακών συνομιλιών. Το πρόβλημα δεν φαίνεται να είναι ότι η κυπριακή κυβέρνηση θα υιοθετήσει τη γραμμή της ένωσης λόγω επιθυμίας να ενωθεί με την Ελλάδα, αλλά ότι ο Μακάριος, Κληρίδης και οι λοιποί θα εγκαταλείψουν τις διακοινοτικές συνομιλίες και θα επιστρέψουν στην πολιτική του 1963-1968 της «αυτοδιάθεσης». Ένας ευφημισμός για να ελέγχουν οι Ελληνοκύπριοι την πλειοψηφία, αφήνοντας την ένωση για αργότερα. Ο πρέσβης [σ.σ. της Κύπρου στην Ουάσιγκτον Νίκος] Δημητρίου επεσήμανε ότι, με τους Τουρκοκύπριους να υποχωρούν από την προηγούμενη συμφωνία για την ενιαία Κύπρο και να απαιτούν ένα κράτος εν κράτει μέσω της ομοσπονδίας μετά από έξι χρόνια διακοινοτικών συνομιλιών, υπάρχει πολύ μικρή ελπίδα. Πιστεύει ότι η κυπριακή κυβέρνηση, αντανακλώντας τις απόψεις της πλειονότητας των Ελληνοκυπρίων, που έχουν κουρασθεί με τις συνομιλίες, είναι έτοιμοι να επιστρέψουν στη γραμμή της αυτοδιάθεσης, αφού οι ενδοκυπριακές διαπραγματεύσεις δεν πέτυχαν τίποτα. Θα αναφέραμε τη διολίσθηση του Κληρίδη προς τα δεξιά (τηλεγράφημα Λευκωσία 265), θα υπογραμμίζαμε την ανοιχτή επιστολή της [σ.σ. εφημερίδας] Ελευθερία της 17ης Φεβρουαρίου προς τον πρέσβη των ΗΠΑ και τις δηλώσεις του Μακαρίου ως μικρά σημάδια που συνθέτουν τη μεγαλύτερη εικόνα. Η κατάρρευση των συνομιλιών και η σκληρή προσέγγιση από την κυπριακή κυβέρνηση δεν θα προκαλούσαν απαραίτητα άλλη μια κυπριακή κρίση και πολύ πιθανόν δεν θα συνεπαγόταν καμία προσπάθεια –εκτός από λεκτική– για την επίτευξη της ένωσης. Ωστόσο, αυτού του είδους η ατμόσφαιρα, όπως έδειξε η περίοδος ’63-’68, είναι τρομερά ασταθής και σαφώς απειλεί τους στόχους πολιτικής μας. Κίσινγκερ».
