«Στα πενήντα ο καθένας έχει το πρόσωπο που του αξίζει», γράφει ο Τζορτζ Οργουελ σε νοσοκομειακό σημειωματάριό του. Το πρόσωπο αποτυπώνει ψυχικά χαρακτηριστικά, έγνοιες, και συναισθήματα. Όταν διαβάζεις έναν συγγραφέα, παρατηρεί ο Οργουελ, πίσω από τη σελίδα βλέπεις το πρόσωπό του. Διαβάζοντας τον Κάρολο Ντίκενς, λ.χ., βλέπεις «το πρόσωπο ενός ανθρώπου που παλεύει πάντα ενάντια σε κάτι, αλλά που παλεύει ανοιχτά και δεν φοβάται, το πρόσωπο ενός ανθρώπου που είναι γενναιόδωρα θυμωμένος».
Ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος σε κέρδιζε με το πρόσωπό του – τα μάτια του ακτινοβολούσαν χαρά, καλοσύνη και ταπεινοφροσύνη· η ομιλία του ήταν ζεστή, τρυφερή και στοχαστική· το εγώ απουσίαζε. Ήταν αδύνατον να μη σε συνεπάρει.
Δεν ήταν η γοητεία του celebrity. Αν και θα ταίριαζε, αποφεύγω τον χαρακτηρισμό «χαρισματικός» καθότι έχει κακοποιηθεί (πιθανότατα θα σκεφτείτε έναν δημαγωγό που σαγηνεύει τα πλήθη). Ο Αναστάσιος είχε το πρόσωπο που του άξιζε – του ανθρώπου που αφιέρωσε όλη τη ζωή του να υπηρετεί τους συνανθρώπους του, μετέχοντας στο μυστήριο της αγάπης του Θεού.
Το έργο του τεράστιο – θεολογικό, ιεραποστολικό, ποιμενικό. Θα σταθώ σε μια μόνο πτυχή του – την ηγετική. Ο Αναστάσιος έχτισε από το μηδέν την Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας. Κερδίζοντας τον καθολικό σεβασμό, έδειξε τη διαφορά που μπορεί να κάνει ο ηγέτης στη λειτουργία ενός θεσμού. Με κοινωνιολογική ορολογία, ο Αναστάσιος ήταν «θεσμικός entrepreneur». Οι «θεσμικοί entrepreneurs» κινητοποιούν πόρους για να δημιουργήσουν νέους ή να μετασχηματίσουν υπάρχοντες θεσμούς. Στην περίπτωσή του, ο σκοπός του ήταν να αναστήσει, κυριολεκτικά, την Ορθοδοξία στην Αλβανία. Υλικά, να χτίσει ναούς και να προστατεύσει πολιτισμικά κειμήλια. Οργανωτικά, να συστήσει δομή, ιερατείο, και κανόνες στη νέα Εκκλησία. Ποιμενικά, να μετουσιώσει σε πράξεις φροντίδας την ευαγγελική ρήση «ο Θεός αγάπη εστί». Τα έκανε όλα υποδειγματικά. Πώς τα κατάφερε;
Η ηγεσία είναι πρωτίστως σχέση ανθρώπων, σε ένα πλαίσιο, σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Ως δύο πόλοι μιας σχέσης, Αναστάσιος και πιστοί συνδέθηκαν με δεσμούς χριστιανικών αξιών. Το πλαίσιο ήταν μια φτωχή χώρα που ξεκίνησε μια ταραχώδη πορεία προς την ελευθερία, χωρίς δημοκρατική παράδοση, εν μέσω υψηλής αβεβαιότητας, ακραίων συγκρούσεων, και απουσίας κράτους δικαίου.
Σε τέτοια συμφραζόμενα, οι μείζονες προτεραιότητες ενός μειονοτικού θρησκευτικού ηγέτη είναι δύο: να εμπνεύσει ελπίδα στους πιστούς και να καλλιεργήσει σχέσεις εμπιστοσύνης με τις καχύποπτες κυβερνητικές αρχές. Τα έκανε και τα δύο έξοχα. Η διαρκής προσπάθειά του να βιώνει το νόημα του Ευαγγελίου μετουσιώθηκε σε φιλοσοφία ηγεσίας: ο ηγέτης αυτοθυσιαστικά διακονεί, με οδηγό την αλήθεια και τη δικαιοσύνη.
Σε συνέντευξή του στον Αλέξη Παπαχελά («Σκάι», 2017), ο Αναστάσιος ανέφερε ότι, όταν πήγε για πρώτη φορά στα Τίρανα, επισκέφτηκε τον υποτιθέμενο Καθεδρικό Ναό που είχε μετατραπεί σε γυμναστήριο. Άναψε ένα κερί και ζήτησε από τους είκοσι περίπου παρευρισκόμενους να κάνουν το ίδιο. «Χριστός Ανέστη», τους ευχήθηκε στα Αλβανικά. Ήθελε να πει: «Υπάρχει ελπίδα», εξήγησε στον κ. Παπαχελά. «Ο κόσμος ήταν σε αναμονή. Τι συμβαίνει; Έπρεπε να μιλήσουμε για το ποιο είναι το δικό μας μήνυμα». Ακριβώς. Κύριο έργο του ηγέτη είναι να νοηματοδοτεί και να εμπνέει. Σε συνθήκες αβεβαιότητας, οι άνθρωποι αναζητούν προσανατολισμό. Ο ηγέτης είναι η πυξίδα. Δεν μπορείς να διακονείς αν δεν κατανοείς. «Πρέπει να έχουμε το θάρρος να ερχόμαστε στη θέση των άλλων», είπε στην ίδια συνέντευξη. «[Από την εμπειρία μου στην Αφρική] έμαθα να σέβομαι τον Άλλο όπως είναι». Στην Αλβανία «δεν πήγαμε να δημιουργήσουμε μια [ελληνική] αποικία, αλλά μια Ορθόδοξη Αυτοκέφαλη Εκκλησία». Προσέξτε τη λεπτή διάκριση: στην Αλβανία δεν είμαι Έλληνας· είμαι Ορθόδοξος ποιμενάρχης. Κι όταν οι αλβανικές Αρχές δυσπιστούσαν απέναντί του; «Την καταλαβαίνω αυτή τη δυσπιστία. Ήμουν βέβαιος ότι η αλήθεια θα φανεί. Βλέπουν πώς συμπεριφέρομαι και πώς ζω», είπε. Ήταν ένα στοίχημα –μια διακινδύνευση– με αβέβαιη επιτυχία. Όταν ο ηγέτης διακινδυνεύει, εμπνέει: πείθει ότι η περίοπτη θέση του είναι ευκαιρία διακονίας, όχι βήμα εγωτικής επιβεβαίωσης.
Όταν κατανοείς τα βιώματα των άλλων, μεταμορφώνεσαι εσωτερικά. Στην προσπάθεια κατανόησης, σμικρύνοντας το εγώ σου, αφήνεις χώρο στον Άλλο. Διευρύνεις, έτσι, τον ερμηνευτικό ορίζοντά σου και εκλεπτύνεις την ευθυκρισία σου – μείζον χαρακτηριστικό του καλού ηγέτη. Ο Αναστάσιος δεν ξεχείλιζε μόνο από αγάπη. Διέθετε διανοητικό βάθος. Ο λόγος του ήταν υπόδειγμα πειθαρχημένης, ανοιχτόμυαλης, οικουμενικής, και σύνθετης σκέψης. Τον ενδιέφεραν οι αποχρώσεις, συνδυάζοντας την αναλυτικότητα των διαπιστώσεων με την κανονιστικότητα της πράξης. Συμβούλευε χωρίς διδακτισμό. Αρνούνταν τη θυματοποίηση, επιμένοντας στην προσωπική ευθύνη. Πάσχιζε να κάνει λεπτές διακρίσεις και διανοητικές-πρακτικές συνθέσεις («και φιλελεύθερο κράτος και Ορθόδοξη πνευματικότητα», «και χριστιανοί και πολίτες»).
Η συμβουλή του στους σύγχρονους Έλληνες: «μη συμφιλιώνεστε με την παρακμή. Κάντε αντίσταση ποιότητας». Αντίσταση ποιότητας σημαίνει να μετατρέπεις κάθε θέση ευθύνης και κάθε ιδιότητα που επαγγέλλεσαι σε λειτούργημα: να μεριμνάς διαρκώς –ως πολίτης, ως πιστός, ως επαγγελματίας– για την υλοποίηση των κοινωφελών σκοπών που υπηρετείς.
Ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος μάς έδειξε εμπράκτως πώς να υπάρχουμε. Το πάνδημο πένθος δηλώνει το μέγεθος της απώλειας. Θα μείνει αλησμόνητος.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press. www.htsoukas.com
