Η Εκκλησία ως οργανισμός έχει μια μοναδικότητα: αφενός αναφέρεται στο άκτιστο, το μεταφυσικό και το ά-λογο, αφετέρου είναι ένας οργανισμός όπως όλοι οι άλλοι –με σκοπό, δομή, κανόνες, οικονομικές ανάγκες, και ορθολογική διαχείριση. Η διττή φύση της Εκκλησίας τής δίνει τη δυνατότητα να κινείται σε δύο επίπεδα –το μεταφυσικό-αποστολικό και το θεσμικό-οργανωσιακό.
Η διττότητα αυτή διευκολύνει, υπό όρους, την αγυρτεία, την υποκρισία, και τη μη λογοδοσία. «Ο ηγούμενος Νεκτάριος είπε ότι είδε μέσα στο Άγιο Ποτήριο ένα κομμάτι κρέας [Σώμα Χριστού]» (από τη συνέντευξη του Αρχιεπισκόπου στην «Καθημερινή», 24/3/24)! Μπορεί να κρύψει κανείς τις πομπές του, παραπέμποντας στους πειρασμούς του σατανά. Να μεταμφιέσει την άσκηση ανέλεγκτης εξουσίας σε ποιμαντική ευθύνη. Να επενδύσει την αξίωση υποταγής με την ανάγκη της ταπείνωσης. Εν ολίγοις, η μεταφυσική μπορεί να γίνει το άλλοθι του απατεώνα, του άπληστου και του εξουσιομανούς.
Κάθε αποστολικός οργανισμός υποφέρει εγγενώς από ένα χάσμα αρετής: διακηρύσσει ιδεώδη τα οποία είναι αδύνατο να υλοποιήσει. Να ζεις χριστιανικά σημαίνει να ζεις αυτο-ανατρεπτικά –να μην εφησυχάζεις, να καταπολεμάς το εγώ σου, να ανταποκρίνεσαι μονίμως στην έκ-κληση της αγάπης. Ο Χριστός απαιτεί εξουθενωτική αφοσίωση. Να ακολουθείς τον Ιησού σημαίνει να συναναστρέφεσαι αυτούς που ο ίδιος προτιμάει: τους αδύναμους, τους αποκλεισμένους, τους περιφρονημένους. Πολύ δύσκολα πράγματα.
Ο αποστολικός οργανισμός, όμως, ζει στον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε: οι πόροι είναι πεπερασμένοι, τα ανθρώπινα πάθη ανεξάλειπτα, η επιδίωξη της ισχύος ακατάσχετη. Η Εκκλησία λ.χ. διαχειρίζεται μια τεράστια περιουσία. Διαχειρίζεται επίσης την ανάγκη των πιστών για νόημα και παρηγοριά στο παράλογο του κόσμου. Στις καλές της στιγμές, γίνεται δύναμη νοήματος και ελπίδας. Πολλοί έχουμε εμπειρία από φωτισμένους ιερείς και μοναχούς που μας βοήθησαν να εμβαθύνουμε στην υπαρξιακή ανάγκη για νόημα ζωής. Στις κακές της στιγμές, μετατρέπεται σε εξουσιαστικό εργαλείο. Δείτε λ.χ. πως η Εκκλησία της Ρωσίας παρέχει πνευματική στήριξη στην κλεπτοκρατία και τον ιμπεριαλισμό του Πούτιν.
Το χάσμα αρετής παράγεται από την ανεξάλειπτη απόσταση μεταφυσικών ιδεωδών και «φυσικής» πραγματικότητας. Υπάρχουν δύο τρόποι γεφύρωσης του χάσματος. Ο πρώτος, ο λιγότερο χρησιμοποιούμενος, είναι η απάρνηση των εγκοσμίων για την ολοκληρωτική αφοσίωση στον Θεό. Το συναντούμε, κατ’ αρχήν, σε συγκεκριμένα τάγματα μοναχών και μεμονωμένους ασκητές. Ο δεύτερος τρόπος, ο πλέον συχνά χρησιμοποιούμενος, είναι η υποκρισία. Πράξεις αποκλίνουσες από τα ιδεώδη εκλογικεύονται. Η απόκρυψη κυριαρχεί: οι πιστοί αποκρύπτουν από τον εαυτό τους και τους άλλους τις ιδιοτελείς ανάγκες και επιδιώξεις τους, εντείνοντας τη μεταφυσική ρητορική και/ή τυπολατρία. Ο Ιησούς στηλίτευσε έντονα αυτό το φαινόμενο.
Ο μητροπολίτης Ταμασσού λ.χ., αναφερόμενος στο σκάνδαλο της Μονής Οσίου Αββακούμ, αντί να ομολογήσει, με ταπεινοφροσύνη, την αποτυχία του ως εκκλησιαστικός ηγέτης, δεδομένου ότι αυτός επέλεξε τον ηγούμενο της Μονής, ο οποίος μάλιστα διετέλεσε και προσωπικός γραμματέας του, εκλογικεύει το συγκεκριμένο σκάνδαλο ως αναπόφευκτο: «Η Εκκλησία ανέκαθεν γνώρισε και θα γνωρίζει σκάνδαλα, γιατί αποτελείται και από ανθρώπους με αδυναμίες, που υπόκεινται και στις επιβουλές του πονηρού δαίμονα». Βιώνει το σκάνδαλο ως «δοκιμασία», μας λέει, και επιζητεί, προσευχόμενος, «το έλεος και τη συγγνώμη από τον Κύριο, όσο και από εσάς», αλλά, σε τελική ανάλυση, δεν φέρει και τόση ευθύνη, εφόσον «άθελά [του] επισυμβαίνουν» τα σκανδαλιστικά συμβάντα. Μιλά «εν ειλικρινεία», διατείνεται, για να καλύψει την απουσία ειλικρίνειας ως προς στην αναδοχή των ηγετικών ευθυνών του. Ως εκκλησιαστικός ηγέτης μιλάει ψευδο-μεταφυσικά, για να αποφύγει να μιλήσει θεσμικά, δηλαδή λογοδοτικά.
Επικουρείται σε αυτή τη στάση από τον Αρχιεπίσκοπο. «Δεν θα κατηγορήσουμε τον μητροπολίτη Ταμασσού», είπε ο Μακαριότατος («Καθημερινή», 24/3/24), «για κάτι που έφερε ο ίδιος στη δημοσιότητα». Αναφερόμενος σε ευθύνες του συγκεκριμένου μητροπολίτη, αλλά και της Ιεράς Συνόδου, ο Αρχιεπίσκοπος μετριάζει τους ισχυρισμούς του με τη συχνή επίκληση του «ίσως»: «ίσως ευθύνονται αυτοί που είχαν την ευθύνη της επιστασίας [των φυσικών αυτουργών των αδικημάτων]. Ίσως και όλοι εμείς που δεν δείξαμε περισσότερη αυστηρότητα», «θα μπορούσε ίσως η Ιερά Σύνοδος να δράσει νωρίτερα». Με άλλα λόγια οι δράστες ευθύνονται. Εμείς που έχουμε την ευθύνη για τους δράστες ίσως ευθυνόμαστε!
Η υποκριτική χρήση της μεταφυσικής γλώσσας για θέματα που αφορούν θεσμική λογοδοσία συνιστά μηχανισμό απόκρυψης. Ένας γνωστό, για τη φαιδρότητα των δηλώσεών του μητροπολίτης μίλησε για «επίθεση δαιμονικών δυνάμεων», που ευθύνονται για το σκάνδαλο της Μονής Αββακούμ. Ερωτώμενος συναφώς ο Αρχιεπίσκοπος δεν το απέκλεισε: «η ύπαρξη του σατανά είναι δεδομένη, οι πειρασμοί θα υπάρχουν και στην αντιμετώπισή τους θα φανεί η αξία και ο αγώνας μας» (Φιλελεύθερος, 23/3/24). Θεολογικά έχει δίκιο, αλλά, όταν μιλά ο Αρχιεπίσκοπος σε ΜΜΕ μιλά, κυρίως, ως θεσμικός ηγέτης, ή, τουλάχιστον οι όποιες θεολογικές αναφορές του πρέπει να διαχωρίζονται ξεκάθαρα από τις θεσμικές. Η έννοια του σατανά είναι τόσο σχετική για την εμφάνιση του σκανδάλου της Μονής Αββακούμ όσο είναι η ένταση της πίστης για τη δυνατότητα τεκνοποιίας ή αποφυγής της μόλυνσης απο τον κορωνοϊό!
Και κάτι τελευταίο. Είναι ενδιαφέρον ότι ο όρος «ηθικά παραπτώματα» για τους κατηγορούμενους μοναχούς αναφέρεται σε σεξουαλικής φύσεως θέματα και μόνον. Τα οικονομικά και θεσμικά παραπτώματα στερούνται ηθικής διάστασης; Η εξαπάτηση πιστών δεν συνιστά ηθικό παράπτωμα; Η ηθική σχετίζεται μόνο με το σεξ;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press.
www.htsoukas.com
