«Δεν υποστηρίζω τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών παρά το ότι είμαι Συντηρητικός αλλά επειδή είμαι Συντηρητικός». Ντέιβιντ Κάμερον, πρώην Βρετανός πρωθυπουργός, 2011
Οι ανθρώπινες προκαταλήψεις είναι αναπόφευκτες. Εφόσον είμαστε κοινωνικά όντα, δηλαδή μέλη γνωστικών κοινοτήτων, αναγκαστικά ενσωματώνουμε (κυριολεκτικά: εγγράφουμε στο σώμα μας) τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Η προκατάληψη συνιστά προ-κατάληψη, δηλαδή ήδη σχηματισμένη κατανόηση.
Αυτό που προσδίδει ιδιαιτερότητα στον ελληνο-δυτικό άνθρωπο είναι η κριτική στάση απέναντι στις προ-καταλήψεις του. Ελέγχει τις ερμηνείες του, ιδιαίτερα αυτές που έχει μάθει να θεωρεί αυτονόητες. Η ορθολογική σκέψη (δηλαδή: αναζήτηση εμπειρικών δεδομένων, κριτική εξέταση εννοιών, λογικός συλλογισμός, αναθεώρηση απόψεων χάριν διαυγέστερης κατανόησης) είναι ο οδηγός του όταν κρίνει ή αποφασίζει.
Με αυτά κατά νου, ας διερευνήσουμε το επίμαχο θέμα της νομοθέτησης του γάμου ομόφυλων ζευγαριών.
Πρώτο, οι πλείστοι έχουμε μεγαλώσει σε παραδοσιακές οικογένειες. Οι αντιλήψεις μας (προ-καταλήψεις), συνεπώς, για το τι συνιστά οικογένεια προ-σχηματίστηκαν με βάση αντίστοιχες εμπειρίες. Εκ παραδόσεως, θεωρούμε αυτονόητο ότι, κατ’ αρχήν, η οικογένεια προκύπτει από την έγγαμη σχέση άνδρα και γυναίκας, η οποία δύναται να αποδώσει παιδιά.
Δεύτερο, η παραδοσιακή ελληνική οικογένεια φθίνει θεσμικά. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, το 2017, στο σύνολο των νοικοκυριών, τα ζευγάρια με παιδιά αποτελούσαν σχεδόν το 22% (τα ζευγάρια χωρίς παιδιά ανέρχονταν στο 25% και οι συγκατοικούντες ενήλικοι χωρίς παιδιά στο σχεδόν 16%). Μεταξύ 1991-2022 οι γάμοι μειώθηκαν κατά σχεδόν 33%. Το 1992, το 87% των γάμων ήταν θρησκευτικοί και το 13% πολιτικοί. Το 2022, το 39% ήταν πολιτικοί, το 38% θρησκευτικοί, ενώ το 23% ήταν σύμφωνα συμβίωσης, τα οποία οκταπλασιάστηκαν μεταξύ 2014- 2022. Τα διαζύγια αυξάνονται: από περίπου 12% το 1993 ανήλθαν στο 33% το 2022. Πώς μπορεί, σήμερα, να ισχυριστεί κανείς τεκμηριωμένα ότι η παραδοσιακή οικογένεια συνιστά «ιδεότυπο»;
Τρίτο, γιατί άλλαξε ο θεσμός της οικογένειας; Διότι, καλώς ή κακώς, αλλάξαμε εμείς –νοηματοδοτούμε τη ζωή μας διαφορετικά από τους προγόνους μας. Η ύστερη νεωτερικότητα, στην οικονομική, τεχνοεπιστημονική και πολιτισμική εκδοχή της, μας παρέχει όλο και περισσότερο εξατομικευμένες εμπειρίες, αλλάζοντας τις προσδοκίες μας και διευρύνοντας τις επιλογές μας. Η παράδοση δεν θεωρείται αυτονόητα αποδεκτή, παρά στο μέτρο που πείθει.
Στην εποχή της εξατομίκευσης, τα άτομα επιζητούν την αυτοπραγμάτωση. Στο βαρυσήμαντο βιβλίο του «Μια Κοσμική Εποχή» (2007), ο Τσαρλς Τέιλορ, από τους σημαντικότερους εν ζωή φιλόσοφους, καθολικός χριστιανός, επισημαίνει ότι η «σύγχρονη ηθική τάξη», που χαρακτηρίζει τη δυτική νεωτερικότητα, συνιστά τομή στην ανθρώπινη ιστορία: από αυστηρά ιεραρχημένες κοινωνίες περάσαμε σε μια κανονιστική τάξη που προτάσσει τον «αμοιβαίο σεβασμό και αμοιβαία υπηρεσία». Η οργάνωση των θεσμών αξιολογείται, κυρίως, ως προς το κατά πόσον υπηρετεί την αμοιβαιότητα –εξού και η σύγχρονη έμφαση στη συμπερίληψη και την ισότητα. Από τη δεκαετία του 1960, παρατηρεί ο Τέιλορ, ενισχύεται η αντίληψη περί ισότητας των δύο φύλων και αναγνωρίζεται η γυναικεία επιθυμία· εκτιμάται ιδιαίτερα η αισθησιακότητα· η ηδονιστική εκδοχή της ερωτικής πράξης θεωρείται απελευθερωτική, η σεξουαλικότητα καθίσταται συστατικό στοιχείο της ατομικής ταυτότητας.
Υπό το πρίσμα αυτό, τα τελευταία πενήντα χρόνια, η βιοπολιτισμική τροχιά της Ελλάδας (πολιτικός γάμος, κατάργηση μαθητικής ποδιάς, απάλειψη θρησκεύματος στα δελτία ταυτότητας και δικαίωμα εξαίρεσης από μαθήματα θρησκευτικής κατήχησης, αποτέφρωση νεκρών, σύμφωνο συμβίωσης, υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, αναγνώριση ταυτότητας φύλου) συνιστά μια συνεχή διαδικασία εγκόλπωσης του πνεύματος του εκφραστικού ατομικισμού, που κορυφώθηκε στη Δύση τη δεκαετία του 1960. Μας αρέσει ή όχι, εν όλω ή εν μέρει, η Ελλάδα αλλάζει –γίνεται πιο ατομικιστική, πιο ανεκτική, πιο συμπεριληπτική. Στην εξέλιξη αυτή συνέβαλαν και τα τρία, ιδεολογικώς διαφορετικά, κόμματα εξουσίας. Σε ένα άμετρα συγκρουσιακό πολιτικό σύστημα, πρόκειται για αξιοσημείωτη σύγκλιση, που υπογραμμίζει την ισχυρή πρόσδεση της χώρας στη φιλελεύθερη δυτική κοσμοαντίληψη.
Τέταρτο, μετά από δεκαετίες επιστημονικής έρευνας διεθνώς, η επικρατούσα συναίνεση είναι ότι παιδιά που μεγαλώνουν σε ομόφυλα ζευγάρια δεν διαφέρουν από αντίστοιχα παιδιά ετερόφυλων ζευγαριών αναφορικά με: ψυχική υγεία, γνωστική ανάπτυξη, ακαδημαϊκές επιδόσεις και κατάχρηση ουσιών. Οι σημαντικότερες επαγγελματικές ενώσεις (π.χ. Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής) έχουν αποδεχθεί τα συμπεράσματα αυτά. Αν και η έρευνα πάντοτε επιδέχεται αμφισβήτηση, εμποτίζεται από κυρίαρχες αντιλήψεις, και δεν υποκαθιστά την κρίση του «δήμου», αυξάνει την πιθανότητα εγκυρότητας των συναφών ισχυρισμών.
Εν ολίγοις, η παραδοσιακή οικογένεια συρρικνώνεται –είναι μια μορφή οικογένειας μεταξύ άλλων. Στην «εποχή της αυθεντικότητας», τα άτομα επιδιώκουν να αυτοκαθορίζονται (και σεξουαλικά), ενώ η πολιτική κοινότητά μας αυτοκατανοείται ως συμπεριληπτική. Τούτων δοθέντων, όπως, κατ’ αναλογία, οι Βρετανίδες στις αρχές του 20ού αιώνα και οι μαύροι Αμερικανοί τη δεκαετία του 1960 ζητούσαν πολιτικά δικαιώματα, οι ομοφυλόφιλοι συμπολίτες μας μάς καλούν σήμερα να αναθεωρήσουμε τις προ-καταλήψεις μας για τον γάμο –ζητούν την ισότιμη συμπερίληψή τους στους θεσμούς της κοινής πολιτείας. Αν ο αξιακός πυρήνας του γάμου ως «συντηρητικού» θεσμού είναι οι φιλο-κοινωνικές αξίες της δέσμευσης, των αμοιβαίων υποχρεώσεων και της σταθερότητας, πώς μπορούμε ορθολογικά να αρνηθούμε το αίτημά τους και να παραμείνουμε, συγχρόνως, προσηλωμένοι στις αξίες της φιλ-ελεύθερης δημοκρατίας;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick. www.htsoukas.com
