Ο Αλασντερ Μάκινταϊρ, ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή ηθικούς φιλόσοφους, προτείνει το εξής πείραμα σκέψης. Φανταστείτε τον Τ, έναν άνθρωπο με διάφορους ρόλους (πατέρας, ταμίας αθλητικού σωματείου, αξιωματικός στρατού, κ.λπ.), ο οποίος, στο πλαίσιο της κοινωνικής ανατροφής του, απέκτησε μια σαφή κατανόηση τόσο των ρόλων όσο και των ευθυνών που αυτοί συνεπάγονται. Έμαθε, λ.χ., ότι είναι σημαντικό να διεκπεραιώνει τα καθήκοντά του ευσυνείδητα και να ανταποκρίνεται υπεύθυνα στις προσδοκίες των άλλων. Όταν, ως αξιωματικός, έγινε υπεύθυνος για τον προγραμματισμό των σιδηροδρομικών δρομολογίων και την εν γένει ομαλή λειτουργία των τρένων, του δόθηκαν οδηγίες από τους ανωτέρους του να εστιάζει μόνο στον ρόλο του, χωρίς να ρωτά τι μετέφεραν τα τρένα – αυτό ήταν εκτός των αρμοδιοτήτων του. Αργότερα αποκαλύφθηκε ότι τα τρένα μετέφεραν Εβραίους στα στρατόπεδα θανάτου. Όταν ο Τ ρωτήθηκε για τη συμμετοχή του, είπε: «Δεν γνώριζα. Εκτελούσα απλώς το καθήκον μου. Δεν μπορείτε να με ψέξετε για ηθική αποτυχία».
Θα ήταν ικανοποιητική αυτή η απάντηση; Όχι, φυσικά. Γιατί; Διότι ο ρόλος δεν καθορίζει εξαντλητικά την ιδιότητα του ατόμου ως ηθικού δρώντος. Ως ηθικοί δρώντες είμαστε ικανοί για αναστοχασμό: να διερωτώμεθα για τα κριτήρια με τα οποία διεκπεραιώνουμε τον ρόλο μας. Είμαστε υπόλογοι όχι μόνο με τα στενά κριτήρια του ρόλου αλλά και με τα ευρύτερα κριτήρια της έλλογης ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ο ηθικός δρων, παρατηρεί ο Μάκινταϊρ, αντιλαμβάνεται τον εαυτό του εν μέρει ανεξάρτητα από τον ρόλο του. Εχει τη δυνατότητα να αναρωτηθεί: πώς είναι καλύτερα να ζει ένας άνθρωπος στις περιστάσεις μου; Δεν μπορεί να αποφύγει, είτε ως άτομο είτε ως κοινότητα, το Σωκρατικό ερώτημα: πράττουμε ορθά;
Αυτό είναι το ερώτημα που βασανίζει σήμερα τις εν εγρηγόρσει συνειδήσεις στο Ισραήλ. Ως πολίτης οφείλω να υπερασπίσω τη χώρα μου. Θα το κάνω άκριτα ή έλλογα; Πράττουμε ορθά στη Γάζα; Τα γεγονότα είναι γνωστά και αμείλικτα. Αυτό που απαιτείται είναι η ηθική τόλμη να κάνει κανείς τη λογική συναγωγή: στη Γάζα συμβαίνει, είτε με στρατιωτικά μέσα είτε με λιμοκτονία, εθνοκάθαρση.
Ο αποπεμφθείς υπουργός Άμυνας Γιόαβ Γκάλαντ, μιλώντας πρόσφατα σε οικογένειες ομήρων, είπε ότι, με στρατιωτικούς όρους, οι «κύριοι στόχοι στη Γάζα έχουν επιτευχθεί. Φοβάμαι ότι μένουμε εκεί γιατί υπάρχει επιθυμία να μείνουμε εκεί» (Guardian, 12/11/24). Σε τι συνίσταται αυτή η «επιθυμία»; Την αποκάλυψε ο ταξίαρχος Ιτζίκ Κοέν σε ενημέρωση δημοσιογράφων: το Ισραήλ επιδιώκει την «πλήρη εκκένωση» της βόρειας Γάζας – εξού και το καταστροφικό ισραηλινό σφυροκόπημα των τελευταίων εβδομάδων. «Δεν υπάρχει πρόθεση να επιτρέψουμε στους κατοίκους της βόρειας Λωρίδας της Γάζας να επιστρέψουν στα σπίτια τους». Δόθηκαν «σαφείς εντολές» να «δημιουργηθεί ένας καθαρός χώρος», είπε ο Ισραηλινός ταξίαρχος (Haaretz, 10/11/24).
«Οι άνθρωποι λιμοκτονούν στη Γάζα», διαπίστωσε έκθεση έγκυρων διεθνών ανθρωπιστικών οργανώσεων (FT, 12/11/24), επιβεβαιώνοντας παρόμοιες καταγγελίες του ΟΗΕ. Τα γραφειοκρατικά ανδρείκελα μένουν ασυγκίνητα: διεκπεραιώνουν τον ρόλο τους προθύμως αυτοπειθόμενοι ότι δεν συμβαίνει λιμοκτονία στη Γάζα. Δεν θέτουν περαιτέρω ερωτήματα, αρκούμενοι στις επίσημες διαβεβαιώσεις του Ισραήλ. «Δεν έχουμε εκτιμήσει ότι [το Ισραήλ] παραβιάζει το αμερικανικό δίκαιο [περί ανθρωπιστικής βοήθειας]», δήλωσε ο εκπρόσωπος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών (FT, 12/11/24). Συνεπώς, η στρατιωτική βοήθεια των ΗΠΑ στο Ισραήλ θα συνεχιστεί. Πετάει ο γάιδαρος; Πετάει – αν σε βολεύει! Η ηθική συνείδηση καταχωνιάζεται στα αμπάρια του γεωπολιτικού συμφέροντος.
Η πρόθεση της εθνοκάθαρσης στη Γάζα δεν είναι καινούργια. Διατυπώθηκε, ως τελική λύση, από τη θρησκευτική Δεξιά ήδη από την αρχή του πολέμου, με πρωτοστάτες τους υπουργούς Σμότριτς και Μπεν Γκβιρ, και ακροδεξιούς βουλευτές. Το Ισραήλ θα είναι ασφαλές, μόνο αν εκκαθαρισθεί η Γάζα από τους πλείστους Παλαιστίνιους, είπε ο Σμότριτς (Haaretz, 31/12/23). Άλλοι, μιλάνε οργουελικά για «εθελοντική μετανάστευση Παλαιστινίων» (ο.π.). Ένα είναι βέβαιο: η καλή Γάζα είναι η χωρίς Παλαιστίνιους Γάζα.
Οι αναλογίες με ναζιστικού τύπου πρακτικές δεν είναι αβάσιμες. Ο διακεκριμένος ομότιμος καθηγητής Σύγχρονης Γερμανικής Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, Μοσέ Ζίμερμαν, θεωρεί ότι, στην ακραία εκδοχή του, ο βίαιος εθνοφυλετικός φανατισμός που καλλιεργείται σε τμήματα της ισραηλινής κοινωνίας (ιδιαίτερα μεταξύ των εποίκων) έχει ομοιότητες με τη ναζιστική νοοτροπία. «Ακριβώς επειδή γνωρίζω την ιστορία του ναζισμού, μπορώ να προειδοποιήσω για το επιβλαβές δυναμικό που κρύβεται σε κάθε κοινωνία», δήλωσε στη Haaretz (29/12/2023). Ο θαρραλέος λόγος του βρίσκεται στον αντίποδα της συμβιβασμένης σκέψης των ηθικά ευνουχισμένων αξιωματούχων και των απολογητών τους: «ο ιστορικός [οφείλει να] διεγείρει τη σκέψη», παρατηρεί (ο.π.).
Δεν είναι ο μόνος που αγωνιά. Γράφει η πρώην αναπληρώτρια γενική εισαγγελέας του Ισραήλ, Γιεχουντίτ Καρπ: «Να φωνάξουμε: σώστε τους κατοίκους της Γάζας από τη δολοφονία, αλλά σώστε και εμάς, τους Ισραηλινούς, από το να σηκώσουμε το βαρύ φορτίο της συνείδησής μας μπροστά στη μαζική δολοφονία που γίνεται στο όνομά μας στη Γάζα και στα εδάφη που βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας» (Haaretz, 12/11/24). Η ηθική αγωνία της είναι συγκινητική, αν και, προς το παρόν, ατελέσφορη. Η σωκρατική αλογόμυγα, όμως, επιμένει να τσιμπά: πράττουμε ορθά;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Αντεπιστέλλον Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
