Η ιστορία είναι γνωστή. Ο στόλος των Ελλήνων έχει συγκεντρωθεί στην Αυλίδα, έτοιμος για την τρωική εκστρατεία. Ο απόπλους, όμως, καθυστερεί απελπιστικά. Η θεά Άρτεμις, εξοργισμένη με τον αρχηγό της εκστρατείας Αγαμέμνονα, έχει προκαλέσει άπνοια. Ο μάντης Κάλχας προφητεύει ότι η θεά θα εξευμενιστεί μόνο αν ο Αγαμέμνων θυσιάσει την κόρη του Ιφιγένεια.
Στην τραγωδία «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», ο Ευριπίδης παρουσιάζει αρχικά τον Αγαμέμνονα να συνομιλεί με τον γέροντα υπηρέτη του. Είναι βαθιά προβληματισμένος. Το δίλημμά του είναι σπαρακτικό: αφοσίωση στον συλλογικό σκοπό ή στην κόρη του; «Ζηλεύω κι εσέ, γέρο, κι όσους ακίνδυνη πάντα περνούν τη ζωή τους, χωρίς να τους ξέρουν, χωρίς να μιλούνε γι᾽ αυτούς· όσοι θέση κατέχουν τρανή αξιοζήλευτοι τόσο δεν είναι», λέει μελαγχολικά στον υπηρέτη. «Τη ζωή του τρανού μια αστοχιά σ᾽ ένα χρέος ιερό τη γυρίζει ανωκάτω» (μετφρ. Θρ. Σταύρου). Ο Αισχύλος, στην τραγωδία «Αγαμέμνων», ανατέμνει διεισδυτικά το τραγικό δίλημμα. «Μοίρα βαριά κι αν δεν το κάνω, βαριά κι αν σφάξω εγώ την κόρη μου, καμάρι των σπιτιών μου, και μιάνω τα πατρικά μου χέρια, δίπλα στο βωμό, με το αίμα το παρθενικό της. Ω συμφορά μου από παντού! Μα πώς να γίνω λιποτάκτης και προδότης της συμμαχίας;» (μετφρ. Ι. Γρυπάρη), λέει ο Αγαμέμνων. Όλες οι εναλλακτικές είναι αποκρουστικές.
Ο Αγαμέμνων το αντιλαμβάνεται, αλλά επιφανειακά. Προτάσσοντας το κοινό καλό, αποφασίζει, τελικά, να θυσιάσει την Ιφιγένεια. Ο Χορός, όμως, τον μέμφεται, όχι γιατί πήρε λάθος απόφαση, αλλά γιατί η ψυχική στάση του στο δίλημμα είναι ανάρμοστη – πασχίζει να εκλογικεύσει μια τραγική απόφαση. «Κι αν για να σταθούν οι άνεμοι, μ᾽ όλη την καρδιά κανένας και μ᾽ όλη την ψυχή του επιθυμά το αίμα και τη θυσία της παρθένας, δε μπορεί κρίμα να γραφεί. Και σε καλό ας μας βγει!», λέει ο Αγαμέμνων. Η ελαφρότητά του είναι αξιοκατάκριτη. Δεν επέλεξε το καλό έναντι του κακού, αλλά το μικρότερο από δυο κακά. Η απόφασή του, όσο αναγκαία κι αν είναι, δεν είναι άμεμπτη. Ακόμα κι αν η απόφαση είναι σωστή, δεν σημαίνει ότι πρέπει να ταυτιστεί συναισθηματικά μαζί της. Εκλογικεύοντας την απόφασή του, ο Αγαμέμνων πασχίζει να απαλλαγεί από τη βάσανο της εσωτερικής αγωνίας. Βιάζεται να ευχηθεί αίσια έκβαση («και σε καλό να μας βγει»), ενώ θα έπρεπε να νιώσει τον πόνο της επιλογής του. Η απόφαση είναι μεν δυαδική, η ψυχική στάση του, όμως, όφειλε να είναι πιο σύνθετη. Το δίλημμα του Αγαμέμνονα είναι αρχετυπικό. Το συναντούμε και στη θυσία του Ισαάκ από τον Αβραάμ. Το βρίσκουμε πάντοτε όπου συγκρούεται η ηγετική αφοσίωση σε ένα συλλογικό ιδεώδες με την αφοσίωση σε οικογενειακούς δεσμούς. Η προσήλωση σε έναν σκοπό δεν είναι ανώδυνη υπόθεση· εμπεριέχει, δυνητικά, τη θυσία. Η πιο πρόσφατη εκδοχή του διλήμματος ήταν αυτή του Αλεξέι Ναβάλνι: τι προέχει, η χώρα μου ή η οικογένειά μου; Ξέρουμε την έκβαση: επιστρέφοντας στη Ρωσία, ο Ναβάλνι βάδισε παλικαρίσια στον θάνατο που ήξερε ότι τον περιμένει στο κτηνώδες καθεστώς Πούτιν.
Το δίλημμα του προέδρου Τζο Μπάιντεν αν θα απονείμει χάρη στον καταδικασθέντα για δύο ποινικά αδικήματα γιό του Χάντερ μπορεί να μην είχε την ίδια ένταση με αυτό του Αγαμέμνονα, αλλά δεν ήταν πολύ διαφορετικό. Η ιστορία της οικογένειας Μπάιντεν είναι τραγική. Ο Τζο Μπάιντεν έχασε την πρώτη γυναίκα του και τη μικρή κόρη τους σε αυτοκινητικό δυστύχημα, το 1972. Διασώθηκαν οι γιοί του Μπο και Χάντερ. Το 2015, ο Μπο πέθανε από καρκίνο του εγκεφάλου. Ο Χάντερ εθίστηκε στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά, κάνοντας, ωστόσο, προσπάθειες απεξάρτησης. Ο Τραμπ έχει δηλώσει ότι θα χρησιμοποιήσει εκδικητικά τις διωκτικές αρχές κατά της οικογένειας Μπάιντεν. Αναμφίβολα ο Χάντερ θα ήταν, για διάφορα θέματα, στο στόχαστρο. Ιδού, ξανά, το αρχετυπικό δίλημμα του ηγέτη: το έθνος ή η οικογένεια; Κανείς δεν θα ήθελε να είναι στη θέση του προέδρου των ΗΠΑ. Προτάσσοντας την αφοσίωση στην οικογένεια έναντι του κοινού καλού, υποβαθμίζει το ηγετικό αξίωμά του. Ο Μπάιντεν υποφέρει από το αντίστροφο σύνδρομο του Αγαμέμνονα. Εκλογικεύει την απόφασή του στην αντίθετη κατεύθυνση: δεν δείχνει να αγωνιά για την ηθικοθεσμική βαρύτητά της – τον ενδιαφέρει μόνο ο γιός του. Αθέτησε τις ρητές υποσχέσεις του ότι δεν θα παρενέβαινε στην υπόθεση. Απαξιώνει τη Δικαιοσύνη («ο γιος μου διώχθηκε άδικα», «δικαστική πλάνη»). Δικαιώνει τις καταγγελίες Τραμπ ότι η Δικαιοσύνη εργαλειοποιείται και τον διευκολύνει να απονείμει χάρη στους στασιαστές της 6/1/2021. Ο πρόεδρος Μπάιντεν θα μπορούσε να είχε ακολουθήσει το παράδειγμα του Κινγκινάτου, πατρικίου και υπάτου της αρχαίας Ρώμης. Ο Κινγκινάτος, υπόδειγμα πολιτικής αρετής, αρνήθηκε να ανακαλέσει από την εξορία τον γιό του Καίσωνα και πούλησε όλα τα χωράφια του για να αποπληρώσει το πρόστιμο που είχε επιβληθεί στον βίαιο γιό του. Πίστευε ότι είναι καλύτερα να είσαι σκληρός με την οικογένεια παρά φαύλος προς την πατρίδα. Η θυσία είναι εγγενές στοιχείο της ηγεσίας. Πολλοί το λένε, λίγοι το καταλαβαίνουν, ελάχιστοι το υιοθετούν.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press.
