Οποιος είδε τον χάρο με τα μάτια του σπάνια μένει ανεπηρέαστος. Δεν χρειάζεται να έχεις διαβάσει τον Χάιντεγκερ (αν και ωφελεί) για να διαπιστώσεις ότι η εμπειρία του παρ’ ολίγον θανάτου, δυνητικά, σε μεταμορφώνει. «Έζησα τη ζωή μου, όπως πραγματικά ήθελα;», αναρωτιέται ο φιλόδοξος δικαστής Ιβάν Ίλιτς, στην ομώνυμη νουβέλα του Τολστόι, ερχόμενος αντιμέτωπος με τον επερχόμενο θάνατό του. Η υπόμνηση της θνητότητας μας επιτρέπει να επαναξιολογήσουμε τις προτεραιότητες της ζωής μας – να ζήσουμε πιο αυθεντικά. Μετά την αναγκαστική προσυδάτωση του αεροπλάνου στον ποταμό Χάντσον της Νέας Υόρκης (2009), ένας επιβάτης είπε στο Βρετανικό Channel 4: «Δουλεύω διαφορετικά. Αγκαλιάζω τη γυναίκα μου διαφορετικά». Πόσο πιθανό είναι να μεταμορφώσει εσωτερικά τον Ντόναλντ Τραμπ η συγκλονιστική εμπειρία της παρ’ ολίγον δολοφονίας του;
Στην πρώτη ανάρτησή του στο Χ και, εν μέρει, στην ομιλία του στο συνέδριο του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, εμφανίστηκε ενωτικός. Το διχαστικό ένστικτό του, όμως, πιθανότατα, θα υπερισχύσει. Ο ναρκισσιστικός χαρακτήρας του Τραμπ αντλεί ικανοποίηση μόνο όταν κυριαρχεί πολεμώντας. Η εχθροπάθεια συνιστά τη δεύτερη φύση του.
«Αγωνιστείτε» προέτρεψε το πλήθος, με τη γροθιά υψωμένη, αμέσως μετά τον πυροβολισμό. Να «αγωνιστούν» ποιοι, εναντίον ποιων, για τι; Από το 2016 το μήνυμα είναι συνεπές: όσοι θέλουν «να κάνουν την Αμερική μεγάλη ξανά» πρέπει να αγωνιστούν εναντίον των «προδοτών», «αποβρασμάτων», «τρελών», και «απατεώνων» που «μισούν» τη χώρα (δικά του λόγια). Ποιοι είναι αυτοί; Οι «ελίτ» των δύο ακτών, οι «φιλελεύθεροι», η «άκρα Αριστερά». Ο εχθρός έχει πολλές όψεις, αλλά είναι, ουσιαστικά, ένας – οι δαιμονοποιημένοι «άλλοι».
Ήδη στην πρώτη επικοινωνία του μετά το περιστατικό, ο Τραμπ προσέφυγε στο προσφιλές διχαστικό σχήμα του: «αυτοί» κι «εμείς». «Αυτοί» θέλουν σύνορα ανοιχτά, εμείς όχι. «Αυτός» (ο Μπάιντεν) δεν μπορεί ν’ ανέβει τις σκάλες, εγώ αψηφώ τον δολοφόνο. «Αυτοί» είναι κότες, «εμείς» πατριώτες.
Σε ανάρτησή του στο Χ, ο υποψήφιος αντιπρόεδρος Βανς πήγε παραπέρα. «Η ρητορική [του Μπάιντεν] οδήγησε άμεσα στην απόπειρα δολοφονίας του προέδρου Τραμπ», είπε. Ότι η συστηματικά καλλιεργούμενη λεκτική βία θάλπει, δυνητικά, τη φυσική βία είναι γνωστό και ευεξήγητο. Ο Βανς, όμως, εσκεμμένα αποσιωπά τις τεράστιες ευθύνες του πολιτικού ειδώλου του για την τοξική πόλωση που κυριαρχεί πλέον στην Αμερική.
Η συστηματικά χυδαία, προσβλητική και εμπρηστική γλώσσα του Τραμπ δεν έχει προηγούμενο. Δεν μιλάμε απλώς για ακραίο εθνικολαϊκισμό, μιλάμε για χείμαρρο εχθροπαθούς ρητορικής. Σε τέτοιο περιβάλλον, δεν είναι απίθανο να βρεθεί ένας παρανοϊκός να μετατρέψει τη λεκτική σε φυσική βία. Αυτό συνέβη, εν προκειμένω. Τη φωτιά άναψε ο επίδοξος δολοφόνος, αλλά το σπίτι είχε περιλούσει με βενζίνη ο Τραμπ.
Όταν ο Μπάιντεν είπε «να βάλουμε τον Τραμπ στο επίκεντρο της στόχευσης (bullseye)» μιλούσε μεταφορικά. Το πολιτικό λεξιλόγιο στη δημοκρατία είναι εγγενώς «αγωνιστικό»: τα κόμματα ανταγωνίζονται για ισχύ, «αγώνες» και «μάχες» λαμβάνουν χώρα, υπάρχουν «νικητές» και «ηττημένοι». Υπό κανονικές συνθήκες, οι μεταφορές αυτές θεωρούνται νεκρές – το πρωτογενές νόημά τους αγνοείται. Σε συνθήκες τοξικής πόλωσης όμως, η μεταφορικότητα του συνήθους λεξιλογίου ενδέχεται να εκληφθεί με κυριολεκτικούς όρους.
Όταν οι άνθρωποι πιέζονται ψυχικά, παρατηρεί ο μεγάλος ψυχίατρος και ανθρωπολόγος Γκρέγκορι Μπέητσον, τείνουν να συγχέουν τον μεταφορικό με τον κυριολεκτικό λόγο. Όταν ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα καθίσταται ανελέητα τοξικό, δεν είναι μόνο ο παρανοϊκός που θα δώσει στη μεταφορική «στόχευση» κυριολεκτική ερμηνεία, αλλά και οι πολιτικοί παίκτες που, ιδιοτελώς, θα κάνουν το ίδιο στο αντίπαλο λεξιλόγιο (όπως έκανε ο Βανς). Το αποτέλεσμα; Ο πολιτισμένος διάλογος ανθρώπων με διαφορετικές απόψεις εκφυλίζεται. Η πολιτική μετατρέπεται σε αγελαία σύγκρουση. Οι θεσμοί εργαλειοποιούνται. Η εχθροπάθεια και ο εκχυδαϊσμός της πολιτικής γλώσσας σήμερα στην Αμερική φέρουν τη σφραγίδα ενός ανθρώπου: Ντόναλντ Τζον Τραμπ.
Το διχαστικό μοτίβο σκέψης θέλγει τους τοξικούς εθνικολαϊκιστές, γι’ αυτό προσφεύγουν αβίαστα σε αυτό. Η ρητορική της «ενότητας» όμως, δεν μπορεί να αγνοηθεί μετά από τραυματικά εθνικά συμβάντα. Οι τοξικοί εθνικολαϊκιστές αναγκάζονται να μιλήσουν «ενωτικά», αλλά ορίζουν την ενότητα διχαστικά και αυτοεξυπηρετικά.
«Οι εχθροί του προσπάθησαν να τον φιμώσουν», είπε πρόσφατα για τον Τραμπ σύνεδρος στο Ρεπουμπλικανικό συνέδριο. «Προσπάθησαν να τον χρεοκοπήσουν. Προσπάθησαν να τον φυλακίσουν. Μετά προσπάθησαν να τον σκοτώσουν», (nbcnews.com, 18/4/24). Προσέξτε πώς δικαστές, θεσμοί, και ο επίδοξος δολοφόνος συμφύρονται για να κατασκευαστεί ο ενιαίος εχθρός. Η ενοποιητική ρητορική είναι σιωπηρά διχαστική: όσοι, με διάφορες ιδιότητες, στάθηκαν απέναντι στον Τραμπ, ενοποιούνται υπόρρητα, προκειμένου να δημιουργηθεί ο ενιαίος εχθρός, στον οποίο θα αντιπαρατεθεί ο υπερηγέτης.
Στην αυτοεξυπηρετική εκδοχή της, η «ενότητα» περιλαμβάνει μόνο τους δικούς μας. «Εμείς» συσπειρωνόμαστε υπό τον υπερηγέτη για να νικήσουμε «αυτούς». «Είμαστε ενωμένοι για να κερδίσουμε», είπε ο Βανς. Κάτι παρόμοιο ψέλλισαν οι καιροσκόποι ανθυποψήφιοι του Τραμπ για το Ρεπουμπλικανικό χρίσμα. Πενθώ για την απώλεια της Αμερικής που αγαπώ. Μακάρι να πλανώμαι, μακάρι οι δημοσκοπήσεις να κάνουν λάθος, αλλά θεωρώ απίθανο να χάσει ο Τραμπ τις εκλογές. Ελπίζω ότι η δημοκρατική Δύση, ιδιαίτερα η Ε.Ε., θα αντέξουν τον σεισμό που θα ακολουθήσει. Θα είναι σεισμός πολλών ρίχτερ.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press. www.htsoukas.com
