«Ξέρετε ποιο είναι το τραγικό; Με την πάροδο των χρόνων είδαμε πως (ο Παττακός, ο Παπαδόπουλος, ο Ιωαννίδης) ήταν ανθρωπάκια, όχι ιδιαίτερης νοημοσύνης και υψηλού IQ. Δεν είναι τραγικό ότι διαχειρίστηκαν τις τύχες του έθνους για εφτά χρόνια;» αναρωτήθηκε ο Τάσος Τρύφωνος στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του με τον Αλέξη Παπαχελά (Alpha Κύπρου, 16/1/2022), εξ αφορμής του βιβλίου που κυκλοφόρησε ο δεύτερος με τίτλο «Ένα σκοτεινό δωμάτιο 1967-1974».
Το βιβλίο πραγματεύεται πληθώρα ντοκουμέντων για όσα συνέβησαν στην επταετία της χούντας και οδήγησαν σταδιακά στην κυπριακή τραγωδία του 1974. Διαβάζεται με κάποια δυσκολία, αφενός λόγω του πολύ μεγάλου όγκου πληροφορίας που περιέχει (ο συγγραφέας εργαζόταν πάνω του για 25 χρόνια κι ακόμα εργάζεται για τα κενά που παραμένουν στην ιστορική αφήγηση) μεγάλο μέρος της οποίας είναι αδημοσίευτο και σπάνιο υλικό και απαιτεί προσεκτική ανάγνωση και συγκέντρωση. Και αφετέρου επειδή είναι δύσκολο να συλλάβει ανθρώπου νους το μέγεθος της αφέλειας που χαρακτήριζε τους ανθρώπους που βρίσκονταν τότε στην εξουσία, οι οποίοι, καθώς αδυνατούσαν να διαβάζουν τις εξελίξεις, οδήγησαν με τις πράξεις και παραλείψεις τους και με μαθηματική ακρίβεια τα γεγονότα στη χειρότερη δυνατή εξέλιξη για τους πολίτες της Κύπρου – η τύχη των οποίων ήταν πάντως παντελώς αδιάφορη για όλους όσοι τη χειρίζονταν τότε στα «σκοτεινά δωμάτια», εκτός νήσου, που περιγράφει.
Έχω διαβάσει αρκετές κριτικές για το βιβλίο στον Τύπο και στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, που σε μεγάλο βαθμό υπήρξαν αποσπασματικές, καθώς εστιάζουν στο κομμάτι που περιγράφει το καλοκαίρι του ’74, επισημαίνοντας πως ούτε τώρα μάθαμε τι συνέβη και η χούντα δεν αντέδρασε στην εισβολή. Το βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά όμως είναι σημαντικό ακριβώς επειδή καταπιάνεται με το σύνολο της επταετίας, ήδη από την αρχή της, περιγράφοντας την ανικανότητα και τη διαφθορά των προσώπων, που μας έφεραν ως εκεί.
Δίχως να παραγνωρίζει κανείς την κυνική αδιαφορία του διεθνούς παράγοντα στις καθαυτές ανθρωπιστικές συνέπειες μιας σύρραξης στην Κύπρο [«Οι κάτοικοι (της Κύπρου) αποτελούν ένα πολύ μικρό κομμάτι της εικόνας» λέει ο τότε Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, Χένρι Τάσκα σε τηλεγράφημά του το 1972 (σελ. 142)], αυτό που θα πρέπει να μας προβληματίσει σήμερα ως πολίτες που ζουν με τις συνέπειες όσων συνέβησαν το ’74, είναι η κοινοτοπία του κακού, όπως την περιγράφει στο βιβλίο της «Η Δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ» η Αμερικανοεβραία φιλόσοφος Χάνα Αρέντ. Ο Άιχμαν υπήρξε αξιωματούχος του Γ΄ Ράιχ, ο λεγόμενος «ειδικός στο εβραϊκό πρόβλημα», που συνελήφθη με κινηματογραφικό τρόπο από Ισραηλινούς πράκτορες, δικάστηκε, καταδικάστηκε και εκτελέστηκε.
Στο βιβλίο της, η Αρέντ περιγράφει τη δίκη του όπως την κατέγραψε τότε ως ανταποκρίτρια του The New Yorker, παραθέτοντας ουσιαστικά ένα χρονικό του Ολοκαυτώματος. Αν και με τη σειρά της είχε τότε ενοχλήσει –αφού μεταξύ άλλων επισήμανε την ευθύνη των κατά τόπους εβραϊκών συμβουλίων που δεν διέγνωσαν εγκαίρως τις πραγματικές προθέσεις των Ναζί, ώστε να προστατέψουν τις εβραϊκές κοινότητες από τον διωγμό, η σκέψη της είναι σημαντική επειδή ακριβώς αποτύπωσε την κοινοτοπία του κακού. Ένα μοτίβο, δηλαδή που δεν απαιτεί ιδιαίτερη ευφυΐα, αλλά μάλλον το αντίθετο. Μακριά από το διαβολικό προφίλ ενός αυθεντικού κακούργου, όπως περιγράφει ο κινηματογράφος κάθε μέλος των Ναζί, η φιλόσοφος είδε στο πρόσωπο του πρωτεργάτη της «Τελικής Λύσης» έναν άντρα αμφιβόλου ευφυΐας, έναν «σοκαριστικής μετριότητας» νομοταγή πολίτη που απλώς πίστεψε στη ναζιστική προπαγάνδα όπως εκατομμύρια άλλοι Γερμανοί και, καθώς κατείχε καίριο πόστο, κατάφερε να φέρει σε πέρας το «καθήκον» που του είχε ανατεθεί. «Ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξε συνωμοσία με λιγότερους συνωμότες και περισσότερους εκτελεστές» γράφει η ίδια, για έναν άνθρωπο που επαναπαυόταν στην ιδέα ότι γύρω του δεν υπήρχε κανείς, απολύτως κανείς, που να εναντιώνεται στην Τελική Λύση. Και είναι σαν να ακούς τον Μίμη Ιωαννίδη στο ηχητικό απόσπασμα που συνοδεύει το βιβλίο του Παπαχελά, να λέει «Να τους αφήσουμε να πάρουν την Κερύνεια και μετά θα δούμε».
Αν για το ’74, όπως και για το Ολοκαύτωμα έχουν γραφτεί πολλά, για τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων που καθόρισαν τότε τα γεγονότα δεν είχαμε ως τώρα πολλά στη διάθεσή μας – δεδομένης της σιγής που επέλεξε ο Ιωαννίδης μετά την πτώση του. Το «Ένα σκοτεινό δωμάτιο» αναλυτικό καθώς είναι στην περιγραφή των χαρακτήρων αποτελεί ένα χρήσιμο όχημα προς την αντίληψη της κοινοτοπίας του κακού – μήπως και στο εξής την αποφύγουμε.
Η κα Χρύστα Ντζάνη είναι σύμβουλος Επικοινωνίας.
