Καλύτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα, λέει μια παροιμία. Σε μας, πότε με τα Panama Papers, πότε με τα Pandora Papers, πότε με το ρεπορτάζ του Al Jazeera, πότε με τις εκθέσεις της Greco και, βεβαίως, το σκάνδαλο των «χρυσών διαβατηρίων», η φήμη της Κυπριακής Δημοκρατίας κηλιδώθηκε-εμπεδώθηκε διεθνώς ότι η χώρα, επί μία εικοσαετία, είχε καταστεί πλυντήριο χρήματος, κυρίως Ρώσων ολιγαρχών. Παρά τις αδιαμφισβήτητες αλλαγές που έχουν συμβεί, η κακή φήμη παραμένει. Δεν έχει μόνο σημασία τι κάνουμε εμείς θεσμικά (κι έχουμε κάνει αρκετά), αλλά πώς μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι.
Έχουμε δρόμο ακόμα. Με το πρόσφατο ρεπορτάζ της, με τίτλο Cyprus Confidential, η διεθνής κοινοπραξία των ερευνητικών δημοσιογράφων (ICIJ) αποτυπώνει, για ακόμη μία φορά, τα βασικά στοιχεία του μέχρι πρότινος βασικού κυπριακού επιχειρηματικού μοντέλου: υπερμεγέθης χρηματοοικονομικό τομέα, αδύναμη νομοθεσία, χαλαρή εποπτεία από την Κεντρική Τράπεζα, διαπλοκή πολιτικών-οικονομικών συμφερόντων.
Όπως αναφέρεται στο ρεπορτάζ της κοινοπραξίας, το ρεπορτάζ είναι προϊόν οκτάμηνης έρευνας 3,6 εκατομμυρίων εγγράφων από 800 εταιρείες, εκ των οποίων 650 ήταν εγγεγραμμένες στην Κύπρο, την ιδιοκτησία ή τον έλεγχο των οποίων είχαν ρωσικών συμφερόντων κεφάλαια, συχνά με δεσμούς με το Κρεμλίνο. Κυπριακές εταιρείες είχαν επιχειρηματικές συναλλαγές με ρωσικών συμφερόντων εταιρείες (πολλές από αυτές εταιρείες-κελύφη), οι ιδιοκτήτες των οποίων, αργότερα, τέθηκαν σε λίστες κυρώσεων από τις ΗΠΑ και την Ε.Ε.
Η φράση-κλειδί που χαρακτηρίζει όσα περιγράφονται στο ρεπορτάζ είναι «shady finance» – χρηματοοικονομικές συναλλαγές με σκιές, μη καθαρές. Εκτιμάται ότι συνολικά $200 δισ. πέρασαν από τη χώρα, η οποία κατέστη ο κύριος αγωγός ρωσικού χρήματος στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, το ήμισυ των ρωσικών επενδύσεων στην Ευρώπη διοχετεύθηκε, συν τω χρόνω, στην Κύπρο. Αυτός ο πακτωλός χρημάτων, συχνά ύποπτης προέλευσης, διέφθειρε επαγγελματικούς κλάδους, στρέβλωσε την πολιτική ζωή και εξέθεσε διεθνώς τη χώρα.
Οι αποκαλύψεις της κοινοπραξίας, παρά τους εντυπωσιοθηρικούς τίτλους, δεν είναι συνταρακτικές. Προσθέτουν, όμως, ψηφίδες στη γνώση μας για συναλλαγές συγκεκριμένων Ρώσων ολιγαρχών και ανθρώπων της επιρροής τους με κυπριακές εταιρείες. Μαθαίνουμε λ.χ. πως ένας Γερμανός δημοσιογράφος πληρώθηκε, μέσω Κύπρου, με $700.000 από εταιρεία-κέλυφος, συνδεδεμένη με Ρώσο ολιγάρχη, ο οποίος έχει δεσμούς με το Κρεμλίνο. Τυχαίο ότι ο συγκεκριμένος δημοσιογράφος υπήρξε αγωγός των απόψεων Πούτιν στη Γερμανία;
Μαθαίνουμε επίσης για κυπριακές εταιρείες επαγγελματικών υπηρεσιών, οι οποίες είχαν στο πελατολόγιό τους 25 Ρώσους ολιγάρχες, οι οποίοι συμπεριλήφθηκαν σε λίστες δυτικών κυρώσεων, μετά τη βίαιη προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία το 2014. Η ανάλυση της κοινοπραξίας βεβαιώνει ότι, επιπροσθέτως, 71 ολιγάρχες-πελάτες υπήχθησαν σε καθεστώς κυρώσεων μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, το 2022. Μεταξύ αυτών, 44 άτομα είναι πολιτικώς εκτεθειμένα πρόσωπα, δημόσιοι αξιωματούχοι και συγγενείς τους. Από τους 104 Ρώσους δισεκατομμυριούχους της λίστας του Forbes, τα 2/3 εμφανίζονται, οι ίδιοι ή συγγενείς τους, ως πελάτες εταιρειών επαγγελματικών υπηρεσιών της Κύπρου.
Το ρεπορτάζ της κοινοπραξίας αναφέρει ιδιαίτερα τη μεγάλη εταιρεία λογιστικών-συμβουλευτικών υπηρεσιών PwC Κύπρου, η οποία είχε πελάτες 12 από τους 25 Ρώσους ολιγάρχες, οι οποίοι είχαν ήδη υπαχθεί σε κυρώσεις από δυτικές κυβερνήσεις ή την Ουκρανία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας. Το ρεπορτάζ εστιάζει σε μια συναλλαγή, με την οποία η PwC Κύπρου φέρεται να συνέδραμε Ρώσο ολιγάρχη να μεταφέρει $1,4 στο εξωτερικό, ακριβώς την ημέρα που ενεργοποιήθηκαν οι ευρωπαϊκές κυρώσεις στη Ρωσία. Η υπόθεση ερευνάται ποινικά.
Από το ρεπορτάζ της κοινοπραξίας δεν προκύπτει κάποια έκδηλη παρανομία. Ωστόσο, προκύπτουν υπόνοιες για ενδεχόμενη διάπραξη αξιόποινων πράξεων. Επιπλέον, σκιαγραφείται το γενικότερο μοτίβο ρωσικής επιρροής στην οικονομία της Κύπρου και τις στρεβλώσεις που έχει παραγάγει, μια από τις οποίες είναι ότι δημιούργησε συνθήκες για τη άνθηση εκτεταμένης διαφθοράς. Ο πήχης των υψηλών θεσμικών και ηθικών κριτηρίων που πρέπει να χαρακτηρίζει τη λειτουργία μιας αναπτυγμένης οικονομίας έπεσε δραματικά. Όταν ύποπτης προέλευσης δισεκατομμύρια διακινούνται στην οικονομία, συνειδήσεις εκμαυλίζονται. Η δημιουργία, επί δεκαετίες, εταιρειών-κελύφη, συνδέθηκε με τη δημιουργία θεσμών-κελύφη και αξιών-κελύφη. Χωρίς τα δύο τελευταία, το πρώτο δεν μπορεί να υπάρξει.
Οι θεσμοί-κελύφη είναι θεσμοί που δεν μπορούν να λείπουν από μια σύγχρονη χώρα, οι οποίοι, ωστόσο, λειτουργούν περισσότερο εικονικά και λιγότερο ουσιαστικά. Κυρίως, προστατεύουν συγκεκριμένα συμφέροντα. Οι διεθνείς δημοσιογραφικές έρευνες δύσκολα θα μας διαφωτίσουν σε τέτοια θέματα. Οι αποκαλύψεις εγχώριων ελεγκτικών αρχών και επιτροπών, και ερευνητών δημοσιογράφων όπως ο Μακάριος Δρουσιώτης, είναι πολύ πιο διαφωτιστικές. Αρκεί να διαβάσει κανείς την Έκθεση της Επιτροπής Νικολάτου για τις κατ’ εξαίρεση πολιτογραφήσεις αλλοδαπών επενδυτών και επιχειρηματιών, και τις συναφείς εκθέσεις του γενικού ελεγκτή για να διαπιστώσει τη διάβρωση των θεσμών από επιμέρους συμφέροντα.
Ένα στα δύο χρυσά διαβατήρια δόθηκε παράνομα, αποφάνθηκε ο γενικός ελεγκτής. Συγκρούσεις συμφερόντων υπουργών της κυβέρνησης Αναστασιάδη έχουν καταγραφεί στην Έκθεση Νικολάτου. Η Χάρτα Δεοντολογίας που είχαν υπογράψει οι υπουργοί του προέδρου Αναστασιάδη δεν εφαρμόζονταν. Συγκεκριμένος Ρώσος ολιγάρχης διευκολύνθηκε νομοθετικά, δικαστικά και διωκτικά προκειμένου να προστατεύσει τον πλούτο του από τη εν διαστάσει σύζυγό του, όπως τεκμηριώνει αναλυτικά ο Δρουσιώτης στο βιβλίο του «Κράτος Μαφία» (Αλφάδι, 2022).
Ο πρώην πρόεδρος Αναστασιάδης είναι το μοιραίο πρόσωπο για την αμαύρωση της φήμης της Κυπριακής Δημοκρατίας. Δεν είναι τυχαίο ότι και η κοινοπραξία κάνει ρητή αναφορά στη δικηγορική εταιρεία που ίδρυσε (και σε Ρώσους ολιγάρχες-πελάτες της), η επωνυμία της οποίας έφερε διαρκώς το όνομα του τέως προέδρου της Δημοκρατίας. Ο κ. Αναστασιάδης δεν κατάλαβε ποτέ του τη βαθιά αντίφαση μεταξύ της χώρας που εκπροσωπούσε και της εμπορικής επωνυμίας της εταιρείας που έφερε το όνομά του. Όταν η εταιρεία γινόταν στόχος επικρίσεων για επιχειρηματικές δοσοληψίες της, αναπόφευκτα επλήττετο το όνομά του, συνεπώς και η χώρα που είχε την τιμή να εκπροσωπεί. Αδιαφόρησε.
Οι αξίες-κελύφη αποκτούν προσχηματικό χαρακτήρα, όταν μετατρέπονται σε φύλλο συκής ή, έστω, κενές διακηρύξεις. Η αξία του δημοσίου συμφέροντος εξαερώνεται όταν, σε κυβερνητικές αποφάσεις, κυριαρχεί η μέριμνα για την προστασία επιμέρους συμφερόντων. Μια ευυπόληπτη εταιρεία, όπως η PwC Cyprus, που διακηρύσσει την πίστη της στον εθελοντισμό, την κοινωνική προσφορά και την ιδιότητα του καλού πολίτη, που υποστηρίζει κοινωνικές εκδηλώσεις εκπαιδευτικών, μορφωτικών και άλλων ιδρυμάτων· που ο μέχρι πέρυσι επικεφαλής της ήταν αφιλοκερδώς μέλος του Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Κύπρου, μια τέτοια υποδειγματική εταιρεία, πώς συγκεράζει τα υψηλά ιδεώδη που λέει ότι υπηρετεί με επιχειρηματικές συναλλαγές με Ρώσους ολιγάρχες; Πώς αντιλαμβάνεται την έννοια της επιχειρηματικής ηθικής και του καλού εταιρικού πολίτη;
Η φήμη της χώρας δεν θα αποκατασταθεί μόνο με επικοινωνιακές καμπάνιες, αλλά με σοβαρή και συνεχή προσπάθεια προστασίας των θεσμών –της Ελεγκτικής Υπηρεσίας, της Δικαιοσύνης, της Αστυνομίας, της Αρχής για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς, και διαφόρων εποπτικών Αρχών. Όπως το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι, έτσι και η κάθαρση ξεκινά από την κορυφή. Η κυβέρνηση Χριστοδουλίδη ξέρει τι πρέπει να κάνει.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Έδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Αντεπιστέλλον Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
