Η Ε.E. βρίσκεται σε σταυροδρόμι και ενώπιον κρίσιμων αποφάσεων. Μία από τις σοβαρότερες προκλήσεις που έχουν προκύψει για την Ευρώπη, αλλά και τη Δύση συνολικά, είναι αυτή της ασφάλειας. Η ασφάλεια έχει τόσο την εξωτερική όσο και την εσωτερική διάσταση, οι οποίες πολλές φορές αλληλοδιαπλέκονται. Η άμυνα αποτελεί δομικό συστατικό της ασφάλειας. Αλλωστε, η σχετική κουβέντα έχει ξεκινήσει από το 2014, όταν πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ήταν ο Γιούνκερ. Προσπάθησε να δημιουργήσει ένα χαρτοφυλάκιο και μια γενική διεύθυνση με σχετικό αντικείμενο, αλλά συνάντησε σοβαρές αντιστάσεις από κάποια κράτη-μέλη, που εκτιμούσαν πως έτσι θα υπονομευόταν ο ρόλος του ΝΑΤΟ, ενώ και νομικά ήταν οριακό κατά πόσον η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορούσε να διαμορφώσει πολιτικές άμυνας.
Και όμως, οι ενδείξεις ήταν φανερές ήδη από το 2014, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, έγιναν ακόμη πιο ισχυρές με τις τρομοκρατικές ενέργειες μετά το 2015, ακόμη και η οπλοποίηση των προσφυγομεταναστευτικών ροών από τρίτες χώρες καταδεικνύει την ευαλωτότητα της Ευρώπης. Λίγο αργότερα, οι ΗΠΑ του Τραμπ έδειχναν σαφή διάθεση αποδέσμευσης από τη διαχρονική προσήλωσή τους στην ευρωπαϊκή ασφάλεια.
H εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία άλλαξε την πρόσληψη αρκετών ευρωπαϊκών κρατών ως προς το τι συνιστά ευρωπαϊκή άμυνα και πόσο εύθραυστη αυτή είναι. Στην πράξη, τα ευρωπαϊκά κράτη επαφίεντο στις Ηνωμένες Πολιτείες για την εξωτερική τους ασφάλεια, με τη Γερμανία να επενδύει σε αυτή τη συνθήκη, εξοικονομώντας κονδύλια από την άμυνα, τα οποία διοχέτευε στην οικονομική ανάπτυξη.
Με αυτά τα δεδομένα στο τραπέζι και τον Γιούνκερ να πιέζει, ακόμη και με δηλώσεις για την ανάγκη δημιουργίας ευρωπαϊκού στρατού, τις οποίες είχαν σπεύσει να καταδικάσουν δημοσίως οι ηγέτες του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας και της Γερμανίας, παρ’ όλα αυτά το 2016 αναθεωρήθηκε η ευρωπαϊκή παγκόσμια στρατηγική, με την ενεργοποίηση της μόνιμης διαρθρωμένης συνεργασίας (PESCO), ενώ και με τη συμπερίληψη στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο του όρου της στρατηγικής αυτονομίας, φυτεύτηκε ο σπόρος για τη δημιουργία χαρτοφυλακίου για ζητήματα άμυνας. Καλά γνωρίζοντες τις δυναμικές και τους συσχετισμούς στις Βρυξέλλες, ωστόσο, διατηρούν σοβαρές επιφυλάξεις για την ευδοκίμηση ενός τέτοιου εγχειρήματος. Για δύο κύριους λόγους: νομικούς αλλά και πρακτικούς, ιδίως όπως σήμερα λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αλλωστε, βάσει των προβλέψεων της Συνθήκης της Ε.Ε., η άμυνα και η ασφάλεια της Ε.Ε. παραμένουν αποκλειστικό δικαίωμα των κρατών-μελών, χωρίς ευθέως προβλεπόμενο ρόλο για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με τον ύπατο εκπρόσωπο να θεωρείται αποκλειστικά και μόνο συντονιστής και εκφραστής της βούλησης των κρατών-μελών. Επομένως, τόσο αυτός όσο και οι οργανισμοί των οποίων αυτός είναι επικεφαλής, όπως ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Αμυνας και η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης, αδυνατούν να λειτουργήσουν αυτοτελώς.
Επιπροσθέτως, δεν υπάρχει πρόνοια/πρόβλεψη στην ευρωπαϊκή συνθήκη για θέση επιτρόπου Αμυνας, κάτι που σημαίνει πως θα έπρεπε αυτή να προσαρμοστεί στις ανάγκες του σήμερα. Πέραν αυτού, πιθανόν να προέκυπτε σύγχυση αρμοδιοτήτων με τον ύπατο εκπρόσωπο για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας, με τον κίνδυνο να αποδυναμωθούν εξίσου θεσμικά και λειτουργικά. Πολύ έμπειρος και βαθύς γνώστης των ευρωπαϊκών ζητημάτων Ελληνας διπλωμάτης, χωρίς απαραιτήτως να την προκρίνει, αναφέρεται στην εναλλακτική της δημιουργίας διακριτής θέσης ύπατου εκπροσώπου για την άμυνα, εγγύτερα στις αρμοδιότητες του Συμβουλίου και όχι της Επιτροπής, με την επισήμανση ότι σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αφαιρεθεί η ευθύνη της άμυνας από την Κάγια Κάλας, αντικαταστάτρια του Ζοσέπ Μπορέλ.
Πέρα, όμως, από τη γραφειοκρατική δυσκινησία και τη διστακτικότητα κάποιων κρατών-μελών για θεσμική ολοκλήρωση, ειδικότερα στον ευαίσθητο τομέα της άμυνας, οι κινήσεις δεν πρέπει να είναι σπασμωδικές. Απαιτούνται μεθοδικές κινήσεις και προφανώς η πλήρωση μιας νέας θέσης δεν είναι αρκετή, αν δεν συνοδευθεί από μια γενναία θεσμική αναδιάρθρωση, που θα περιλαμβάνει το Συμβούλιο, ακόμη και το Ευρωκοινοβούλιο. Η ταχύτητα και η αποτελεσματικότητα αποφάσεων για τη χρηματοδότηση φιλόδοξων σχεδίων ύψους έως και 500 δισ. ευρώ (προσώρας απορρίπτονται τα ευρωομόλογα), τη δημιουργία κοινής αγοράς και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της αμυντικής βιομηχανίας, καθώς και η υιοθέτηση πιο προωθημένων ιδεών, όπως αυτή της κοινής ευρωπαϊκής αεράμυνας, θα κρίνουν εν πολλοίς το μέλλον της ευρωπαϊκής άμυνας και, πάντως, θα είναι καθοριστικότερες απ’ ό,τι ένας νέος επίτροπος.
Ο κ. Κωσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδας.
