Με την Τουρκία να παραμένει η μείζων απειλή εθνικής ασφάλειας για τη χώρα μας, το ερώτημα του κατά πόσον είναι αξιόμαχες οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις (ΤΕΔ) δεν μπορεί παρά να είναι ζωτικής σημασίας.
Ευτυχώς για μας η διεθνής βιβλιογραφία έχει αναπτύξει εξελιγμένα αναλυτικά εργαλεία που μπορούν να μας βοηθήσουν να δώσουμε τις σχετικές απαντήσεις. Υπάρχει στέρεα συναίνεση ότι πολιτικά καθεστώτα, όπως του προέδρου Ερντογάν, που πρόσφατα έχουν υποστεί στρατιωτικά πραξικοπήματα, τείνουν συστηματικά να μειώνουν το αξιόμαχο των ενόπλων δυνάμεών τους ώστε να «στεγανοποιηθούν» από την απειλή ενός μελλοντικού, νέου πραξικοπήματος (το λεγόμενο «coup proofing»). Σχετική ποσοτική μελέτη έχει τεκμηριώσει ότι, στη μεταπολεμική περίοδο, εμπόλεμες χώρες που είχαν στο πρόσφατο παρελθόν τους υποστεί στρατιωτικό πραξικόπημα, και τα καθεστώτα τους είχαν, ως εκ τούτου, προβεί πρώτα σε μαζικές εκκαθαρίσεις αξιωματικών και στη συνέχεια σε αναξιοκρατική επιλογή της στρατιωτικής ιεραρχίας τους, μείωσαν κατά 28% την πιθανότητά τους να κερδίσουν στον πόλεμο.
Αυτοί οι τρεις παράγοντες χαρακτηρίζουν την Τουρκία του Ερντογάν. Εχουμε πρώτα το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, και μετά τις μαζικές εκκαθαρίσεις αξιωματικών και την επιλογή της στρατιωτικής ιεραρχίας με βασικό κριτήριο τη νομιμοφροσύνη στο καθεστώς Ερντογάν. Η ένσταση ότι μετά από οκτώ χρόνια οι αρνητικές επιπτώσεις στο αξιόμαχο των ΤΕΔ θα έχουν μετριασθεί εν μέρει μόνο ευσταθεί. Διεθνείς αναλυτές όντως εκτίμησαν ότι σε μία δεκαετία από το πραξικόπημα, σε δύο χρόνια από τώρα, η τουρκική πολεμική αεροπορία θα έχει επουλώσει τα τραύματά της από την απόταξη πολλών έμπειρων αεροπόρων. Σε αντιδιαστολή, Τούρκοι πολιτικοί επιστήμονες δια-πιστώνουν τη συνεχή παγίωση και εμβάθυνση, μετά το 2016, ενός τελείως προσωποπαγούς συστήματος εξουσίας, όπου αδιαφανή δίκτυα συνδεδεμένα με τον πρόεδρο ή με τους πολιτικούς του συμμάχους, όπως το ακροδεξιό κόμμα MHP, «λύνουν και δένουν» στο τουρκικό σύστημα εθνικής ασφάλειας, διαβρώνοντας την αξιοκρατική συνοχή του σώματος αξιωματικών των ΤΕΔ.
Σημαίνει ότι παντού και πάντα στο σύμπαν των ΤΕΔ κυριαρχεί η αναξιοκρατία; Και εδώ η διεθνής βιβλιογραφία για το «coup proofing» δίνει διαφωτιστικές απαντήσεις. Μονάδες που επιχειρούν μακριά από τα κέντρα πολιτικής εξουσίας και δεν συνιστούν απειλή στο καθεστώς μπορεί να έχουν άξιες διοικήσεις και ικανοποιητικές επιχειρησιακές επιδόσεις. Μονάδες όμως που έχουν τη βάση τους στα κέντρα πολιτικής εξουσίας πρέπει πρωτίστως να είναι καθεστωτικά νομιμόφρονες. Μπορεί στα σύνορα Τουρκίας και Συρίας η καθεστωτική νομιμοφροσύνη να είναι δευτερευούσης σημασίας, κάτι όμως που, εικάζουμε, δεν ισχύει για την ηγεσία της 1ης Στρατιάς που έχει έδρα την Κωνσταντινούπολη, κέντρο των πραξικοπηματιών του 2016 (και με επιχειρησιακή ευθύνη για τα χερσαία ελληνοτουρκικά σύνορα). Η στρατιωτική ικανότητα σε τέτοια πολιτικά σημαίνοντα πόστα όπως της Κωνσταντινούπολης –που συμπεριλαμβάνει τη διάθεση για ανάληψη πρωτοβουλίας, τον σεβασμό των άλλων αξιωματικών, την ικανότητα εκτέλεσης επιχειρήσεων– είναι συχνά ανεπιθύμητη, διότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ένα μελλοντικό πραξικόπημα.
Η ηγεμονία Ερντογάν στις ΤΕΔ δεν συνοδεύτηκε βέβαια μόνο από τις στρατηγικές του «coup proofing» αλλά και από τη διεξαγωγή εκτεταμένων στρατιωτικών επιχειρήσεων, ιδίως στη Συρία, με βασικό κριτήριο τις προεκλογικές σκοπιμότητες του προέδρου. Παράλληλα, επιχειρήσεις στη Λιβύη και στο Ναγκόρνο Καραμπάχ μέσω «πληρεξουσίων» αναμφίβολα προσέθεσαν και δεν αφαίρεσαν στο αξιόμαχο των ΤΕΔ. Μαζί με το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», αυτές οι επιχειρήσεις εξυπηρέτησαν και το «coup proofing» κερδίζοντας τη νομιμοφροσύνη πολλών Τούρκων αξιωματικών που απέκτησαν ευκαιρίες ανέλιξης και διάθεσης αυξημένων πόρων στους κλάδους που υπηρετούν.
Τονίζουμε όμως ότι αυτές οι επιχειρήσεις διεξήχθησαν σε δευτερευούσης σημασίας θέατρα επιχειρήσεων –όπως συνέβη με τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις, που αφού «μεγαλούργησαν» στη Συρία τσαλακώθηκαν στην Ουκρανία–, έναντι επιχειρησιακά και τεχνολογικά υστερημένων αντιπάλων. Το δε «coup proofing» του προέδρου Ερντογάν ενέτεινε την αποξένωση των ΤΕΔ από τη διεξαγωγή επιχειρήσεων σε δυτικά πρότυπα, διότι οι εκκαθαρίσεις εστιάσθηκαν στους ανώτερους αξιωματικούς νατοϊκής εκπαίδευσης και προσανατολισμού, μια που το πραξικόπημα του 2016 εμβάθυνε την αντιδυτική καχυποψία του. Σε μια εποχή που οι ένοπλες δυνάμεις διεθνώς, και σίγουρα των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών, βασίζουν τον μετασχηματισμό τους στα διδάγματα του «μεγάλου πολέμου» μεταξύ δύο βιομηχανικών κρατών, της Ρωσίας και της Ουκρανίας, άποψη του γράφοντος είναι ότι οι εκκαθαρίσεις αυτών των αξιωματικών, ακολουθούμενες από επιλογές της στρατιωτικής ιεραρχίας με βάση την καθεστωτική νομιμοφροσύνη, καθιστούν τις ΤΕΔ «ανεπίδεκτες μαθήσεως» αναφορικά με την εξέλιξη του αξιόμαχού τους. Τουλάχιστον όσο ο πρόεδρος Ερντογάν θα είναι στην εξουσία.
Ο κ. Αντώνης Καμάρας είναι επιστημονικός συνεργάτης του ΕΛΙΑΜΕΠ. Το άρθρο βασίζεται στο κείμενο πολιτικής του ΕΛΙΑΜΕΠ «Erdogan’s coup proofing: why should Greece care?».
