Δεν θα καταλάβουμε επαρκώς τη Μεταπολίτευση, αν δεν την προσεγγίσουμε ως διαδικασία. Αυτό θα πει: να μη δούμε το πολιτικο-θεσμικό σύστημα που προέκυψε μετά το 1974 ως στατικό οικοδόμημα, αλλά ως έργο εν προόδω – να αναζητήσουμε τα υλικά και την ιδιοτυπία της εν εξελίξει κατασκευής. Να αλλάξω αναλογία: όπως στην ανθρώπινη επικοινωνία η κατανόηση δεν προκύπτει από την εστίαση σε μεμονωμένες λέξεις αλλά στις σχέσεις που διακρίνουμε μεταξύ τους στη ροή του λόγου, έτσι και η Μεταπολίτευση δεν θα γίνει κατανοητή παρά αν ιδωθεί ως δημιουργία, αναδυόμενη από το πλέγμα ιστορικά εμπεδωμένων νοοτροπιών στη ροή του χρόνου.
Γιατί αυτή η προοπτική είναι σημαντική; Διότι μας επιτρέπει να δούμε, με σύνθετο τρόπο, τόσο την καινοτομικότητα όσο και τη συνέχεια της Μεταπολίτευσης. Να τη δούμε, δηλαδή, ως δημιουργική αυτοθέσμιση, η οποία μορφοποιεί ιδιότυπα προγενέστερες πρακτικές. Ο μεγάλος φιλόσοφος της διαδικασίας Αλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ παρατηρεί ότι κάθε συμβάν είναι μια «σταγόνα εμπειρίας», η οποία οργανώνει με νέο τρόπο προηγούμενες εμπειρίες.
Τι καινούργιο έφερε η Μεταπολίτευση; Ανταποκρινόμενη στη μεταδικτατορική λαχτάρα για δημοκρατία, ελευθερία, και κράτος δικαίου, οδήγησε στην οριστική υπέρβαση της χρόνιας κρίσης των δημοκρατικών θεσμών που μάστιζε τη χώρα στον 20ό αιώνα. Η Μεταπολίτευση συνιστά ποιοτική μεταβολή: δεν αποκαθιστά απλώς την προ-δικτατορική ανελεύθερη δημοκρατία αλλά θεσμίζει μια νέα, φιλελεύθερη δημοκρατία, ευθυγραμμίζοντας θεσμικά την Ελλάδα με τη δυτική Ευρώπη. Πρόκειται για επίτευγμα τεράστιας σημασίας, το οποίο ανασυγκρότησε τον βιόκοσμό μας. Πενήντα χρόνια μετά, θεωρούμε αυτονόητο τον φιλελεύθερο δημοκρατικό τρόπο ζωής.
Όπως κάθε δημιουργία, η αυτοθέσμιση της Μεταπολίτευσης είχε τη δική της ιδιοτυπία: μετά την κατάρρευση της δικτατορίας, σε συνθήκες εθνικής καταστροφής, η πολιτική απέκτησε «σωτηριολογικό» χαρακτήρα, ο απόηχος του οποίου διήρκεσε μέχρι τη χρεοκοπία του 2010. Την πτώση της χούντας συνόδευσε η λυτρωτική διάθεση: η διάχυτη προσδοκία ότι η δημοκρατική πολιτική θα επέφερε την απαλλαγή απ’ όλα τα δεινά του αυταρχικού παρελθόντος, ικανοποιώντας τις μακροχρόνια καταπιεσμένες επιθυμίες αυτοπροσδιορισμού.
Η «σωτηριολογική πολιτικοποίηση», κατά την εύστοχη διατύπωση του Στέλιου Ράμφου, είχε σημαντικές επιπτώσεις. Πρώτον, κατέστησε τη βουλησιαρχία κυρίαρχη νοοτροπία, εις βάρος της αρχής της πραγματικότητας: όλα γίνονται, «εδώ και τώρα», αρκεί να το θέλει ο «κυρίαρχος λαός» ή, ορθότερα, οι εκπρόσωποί του. Η επίγνωση δημοσιονομικών και άλλων ορίων και η πειθαρχημένη διαμόρφωση προτεραιοτήτων υποχώρησαν υπερ της παιδαριώδους μαγικής σκέψης: «αφού το θέλω, γίνεται». Η χρεοκοπία δεν προέκυψε τυχαία.
Δεύτερο, τα κόμματα απέκτησαν δυσανάλογα μεγάλη ισχύ. Από απαγορευμένος καρπός επί δικτατορίας, απέκτησαν κύρος, μαζικότητα, και συμβολικό βάρος – μετατράπηκαν σε ιερές αγελάδες. Η κομματοκρατία εκλήφθηκε ως η φυσική έκφανση της δημοκρατίας. Ωστόσο, το δημοκρατικό ήθος –ο σεβασμός του αντιπάλου, ο αυτοπεριορισμός, και οι κανόνες που ρυθμίζουν το πολιτικό παιχνίδι χάριν του κοινού καλού– δεν απέκτησε βαθιές ρίζες.
Τρίτον, αλλοιώθηκε η θεσμική αυτοτέλεια επιμέρους θεσμικών πεδίων. Όταν συμβαίνει ένα σιδηροδρομικό ατύχημα ή μια μεγάλη πυρκαγιά δεν αρχίζουμε την αναζήτηση ευθυνών στο «χαμηλό» οργανωτικό-διοικητικό-τεχνικό πεδίο των εμπλεκόμενων θεσμικών χώρων, αλλά στο «υψηλό» πεδίο της πολιτικής. Από τη στιγμή που όλα θεωρούνται πολιτικά, όλα μετατρέπονται σε πολιτικούς υπολογισμούς: ιδιοτελείς κινήσεις στο κεντρικό κομματικό παιχνίδι ισχύος. Παραδόξως, η υπερπολιτικοποίηση απαξιώνει την πολιτική, μειώνοντας έτσι την ικανότητα αποτελεσματικής διακυβέρνησης.
Η σωτηριολογική πολιτικοποίηση επέφερε την αντιστικτική ανασημασιοδότηση δημοσίων συμπεριφορών: τον επανορισμό εννοιών με αυτοεξυπηρετικά ελευθεριακούς όρους, σε αντίστιξη με οτιδήποτε παρέπεμπε σε δικτατορικό αυταρχισμό. Η πολιτική βία, βαθμιαία, άρχισε να θεωρείται «πολιτικό γεγονός», η κατάληψη «συμβολική διαμαρτυρία», η παρανομία «ανυπακοή», ο νόμος «αυθαιρεσία», η αυθαιρεσία «δικαίωμα», η άσκηση νόμιμης εξουσίας «αυταρχισμός», η αυθεντία «πατερναλισμός», η δημοσιονομική σύνεση «νεοφιλελευθερισμός».
Η μεταπολιτευτική αυτοθέσμιση αναδιοργάνωσε παλαιά υλικά σε νέα μορφή. Νοοτροπίες που συνοδεύουν τη γένεση του ελληνικού κράτους, παρείχαν τα αυτονόητα νοήματα για τη λειτουργία των μεταπολιτευτικών θεσμών: πελατειασμός και λαϊκισμός, κομματισμός και τοπικισμός, κρατικός πατερναλισμός και συγκρουσιακή νοοτροπία, οικογενειοκρατία και ευνοιοκρατία, και, βεβαίως, η χρονίως προβληματική σχέση του νεοέλληνα με το νόμο και τους κανόνες. Αυτό-που-ήταν-τότε συντέθηκε με νέο τρόπο και μετατράπηκε σε αυτό-που-βιώνουμε-τώρα.
Οι παραδοσιακοί κομματάρχες, λ.χ., παραμερίστηκαν, αλλά η κομματική πατρωνία παραμένει. Η δημιουργία Ανεξάρτητων Αρχών καθιερώνει θεσμικά αντίβαρα, αλλά οι κυβερνήσεις τείνουν να τις υπονομεύουν ή παρακάμπτουν. Ψηφίζεται νομοθεσία για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά επιμέρους συμφέροντα, με διακομματική ανοχή, την υπονομεύουν. Προβάλλονται ιδέες περί σύγχρονου κράτους, αφήνοντας σποραδικά εκσυγχρονιστικά ίχνη, αλλά αποκτούν, εν πολλοίς, τη μορφή που τους προσδίδει το καλούπι των ιστορικών εθισμών. Κάναμε άλματα εκεί που, συνήθως, μας ανάγκασαν οι δανειστές ή οι εταίροι (π.χ. συλλογή φόρων). Όπως το οικιστικό περιβάλλον μας, ό,τι ελέγχουμε εμείς φέρει την ιστορική σφραγίδα μας.
Η Μεταπολίτευση εμπεριέχει τόσο τη λαχτάρα για φιλελεύθερη νεωτερικότητα όσο και την προσκόλληση σε ιστορικές έξεις. Η πρόκληση παραμένει να μεταποιήσουμε τις παραδοσιακές νοοτροπίες με όρους νεωτερικότητας. Η Μεταπολίτευση θα τελειώσει όταν η Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία πάψει να ετεροπροσδιορίζεται: όταν θα έχουν παγιωθεί τόσο πολύ οι θεσμοί, η νοοτροπία και, κυρίως, το ήθος της φιλελεύθερης (όχι ελευθεριακής) δημοκρατίας που το «μετά» θα περνά απαρατήρητο. Τότε θα έχουμε βρει την ισορροπία μας.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
www.htsoukas.com
