Το ζήτημα των πολυσυντάξεων είναι ένα καλό παράδειγμα του πώς το εκάστοτε συμβατικό δίκαιο, μέσω νομικίστικων αστοχιών, επιτρέπει κάτι που στην ουσία του είναι άδικο. Όπως η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή διδάσκει το τι συμβατικά καθορίζεται ως νόμιμο ενδέχεται να αποκλίνει από το τι είναι ηθικά σωστό. Και όταν αυτό συμβαίνει και ένας νόμος δεν είναι δίκαιος, όπως δηλώνει ο θεολόγος και φιλόσοφος Αυγουστίνος, δεν είναι πραγματικά νόμος. Ό,τι είναι νόμιμο δεν είναι και ηθικό.
Κάτι τέτοιο φαίνεται να συμβαίνει με τις πολυσυντάξεις σήμερα στην Κύπρο. Κατοχυρώνεται νομικά το δικαίωμα στη σύνταξη ως δικαίωμα στην περιουσία, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να λαμβάνει πολλαπλές, ακόμα και υπέρογκες μισθολογικά, συντάξεις. Εν μέσω οικονομικής κατάρρευσης, η κυβέρνηση Χριστόφια το 2011 διέγνωσε τη νομική αστοχία και ετοίμασε ρυθμιστικό νομοσχέδιο, το οποίο υπερψηφίστηκε στη Βουλή, και το οποίο απαγόρευε τις πολυσυντάξεις. Ήταν ένα εξορθολογιστικό βήμα το οποίο εν μέσω οικονομικής δυσπραγίας πρότεινε το ηθικά ορθολογικό προς αποκατάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Δυστυχώς, όμως, το 2014, μετά από προσφυγή, το Ανώτατο Δικαστήριο απέρριψε τον νόμο ως αντισυνταγματικό με το σκεπτικό ότι παραβιάζει το δικαίωμα στην ιδιοκτησία, δεδομένου ότι οι συντάξεις είναι νόμιμα δεδουλευμένα και συνεπώς προσωπική περιουσία. Η απόφαση του δικαστηρίου όμως είναι ηθικά έωλη ακόμα και αν ο νόμος είναι αντισυνταγματικός. Είναι ηθικά έωλη, διότι ενώ η σύνταξη είναι όντως προσωπική ιδιοκτησία που απορρέει από την εργασία, δεν ακολουθεί ότι κάποιος μπορεί προκλητικά να λαμβάνει πολλαπλές συντάξεις –τουλάχιστον δεν ακολουθεί ότι κάποιος μπορεί να λαμβάνει πολυσυντάξεις που αθροίζουν σε ένα υπέρογκο ποσό. Η λήψη πολλαπλών συντάξεων συγκρούεται με την αρχή της αναλογικότητας και την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης που είναι βασικές συνιστώσες κοινωνικής δικαιοσύνης και, συνεπακόλουθα, πλήττει το περί δικαίου αίσθημα των πολιτών.
Όπως μας διδάσκει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια», οι ηθικές αρχές τείνουν να μην είναι απόλυτες και συχνά πρέπει να συμβιβάζονται (tradeoff) με άλλες ηθικές αρχές, υπό το φως του ενάρετου ορθού λόγου. Κάτι τέτοιο ισχύει και με το φυσικό δικαίωμα στην ιδιοκτησία, όπως θα έλεγε ο Άγγλος φιλόσοφος Τζων Λοκ, το οποίο θεμελιώνεται στην προσωπική εργασία (εξού και η σύνταξη που απορρέει από την προσωπική εργασία θεωρείται προσωπική ιδιοκτησία). Αν η προσωπική εργασία οδηγεί σε πολυσυντάξεις, οι οποίες συνιστούν προκλητική προνομιακή μεταχείριση έναντι των συμπολιτών σου, διότι είναι δυσανάλογες ως προς τις μέσες βιοτικές ανάγκες, την οικονομική δυνατότητα του μέσου πολίτη, τη σύνταξη του μέσου πολίτη, την οικονομική δυνατότητα του κράτους, αλλά και αγνοούν την κοινωνική αλληλεγγύη προς τρίτους, τότε αυτό το δικαίωμα πρέπει να περισταλεί.
Εάν για παράδειγμα ο κατώτατος μισθός στην Κύπρο σήμερα είναι 1.000 ευρώ και κάποιοι λαμβάνουν πολλαπλές συντάξεις που αθροίζουν πάνω από 10.000 ευρώ τον μήνα, τότε είναι ηλίου φαεινότερο ότι αυτό είναι προκλητικά δυσανάλογο και άρα άδικο. Είναι άδικο, διότι πλήττει την αρχή της αναλογικότητας, την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης και δημιουργεί την αίσθηση ότι το θεσμικό πλαίσιο που διέπει την πλήρωση ανώτατων πολιτειακών θέσεων προάγει την ιδιοτέλεια των εκάστοτε μελών του πολιτικού και νομικού συστήματος. Η ιδέα της ενάρετης πολιτικής δράσης προς εξυπηρέτηση του πολίτη και του δημοσίου συμφέροντος απλώς εξοβελίζεται. Συνεπακόλουθα, το τρωθέν περί δικαίου αίσθημα του λαού οδηγεί βαθμιαία στην απαξίωση της πολιτικής ζωής στη συνείδηση του πολίτη, αίσθημα που είναι διάχυτο στην κυπριακή κοινωνία των πολιτών σήμερα (και μάλλον όχι άδικα).
Δεν γνωρίζω τη νομική διαδικασία που θα επέτρεπε την αναθεώρηση του νόμου που επιτρέπει τις πολυσυντάξεις, αλλά φαίνεται ότι είναι προκλητικά άδικος. Δεδομένου ότι το σύνταγμα είναι απλώς μια σύμβαση που επιτρέπει και την αυτοδιόρθωσή της, θα πρέπει να μπορεί να βρεθεί και η νομική οδός αναθεώρησης του νόμου των πολυσυντάξεων. Στο κάτω κάτω, το σύνταγμα δεν χρειάζεται να είναι νεκρό δόγμα που διεκδικεί το αλάθητο, αλλά μπορεί και πρέπει να εκσυγχρονίζεται υπό τις περιστάσεις, ώστε να επιδιορθώνει αστοχίες, ασάφειες, αναχρονισμούς και νομικά παραθυράκια. Αυτό απαιτεί όμως ηθικές αρετές όπως κοινωνική ενσυναίσθηση, αποφασιστικότητα και θάρρος από το πολιτικό και νομικό σύστημα. Υπάρχουν;
Ο κ. Χρίστος Σ. Κυριάκου είναι επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
