Προσπαθώ να φανταστώ τις τελευταίες στιγμές των εκατοντάδων μεταναστών στο κατάφορτο αλιευτικό που βυθίστηκε πρόσφατα ανοιχτά της Πύλου: το νερό στο αμπάρι ανεβαίνει, τα παιδιά αλαφιασμένα ξεφωνίζουν, οι μητέρες ξετρελαμένες ουρλιάζουν. Τους καταπίνει όλους η θάλασσα. Η μεγάλη εικόνα του μεταναστευτικού δράματος συντίθεται από ψηφίδες τραγωδίας όπως αυτή: την περασμένη δεκαετία, 25.000 πνίγηκαν στη Μεσόγειο.
Το ναυάγιο της Πύλου δεν μας άφησε, επισήμως, ασυγκίνητους. Κηρύσσοντας «εθνικό πένθος», η υπηρεσιακή κυβέρνηση τήρησε τα προσχήματα. Την πρόδωσαν, όμως, οι προσδοκίες που μεταφέρει η γλώσσα –και «εθνικό» και «πένθος». Δεν ξέρω πολλά μέλη του έθνους που πένθησαν, και δεν αναφέρομαι μόνο στην ξεδιάντροπα ρατσιστική ή αηδιαστικά ψευδο-χριστιανική ακροδεξιά, η οποία κρυφά ή φανερά επιχαίρει.
Αν το συναίσθημα δεν εναρμονίζεται με τη ρητορική, τότε τι λειτουργία επιτελεί το «εθνικό πένθος»; Απάντηση: υποκριτική. Καθησυχάζουμε τη συνείδησή μας και προβάλλουμε διεθνώς την ευαισθησία μας. Σαν τις καθωσπρέπει οικογένειες που, δήθεν περίλυπες, δέχονται συλλυπητήρια για τον ανυπόφορο μακαρίτη, κάνουμε τις κινήσεις που «πρέπει» να κάνουμε, αλλά δεν τις συνδέουμε υποχρεωτικά με τον ψυχικό μας κόσμο.
Ο πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης έχει πολλάκις επαναλάβει την επίσημη ελληνική θέση ότι η Ελλάδα και προστατεύει τα σύνορά της και σώζει ανθρώπους στη θάλασσα. («Θα προστατεύουμε τα σύνορά μας. Το Λιμενικό θα είναι πάντα εκεί να σώζει ανθρώπινες ζωές»). Με εξαίρεση ίσως τον Τραμπ, δεν μπορώ να φανταστώ πολιτικό αξιωματούχο να λέει κάτι διαφορετικό. Ακούγεται περιεκτικό και στρογγυλεμένο –διατυπώνοντας τη συνολική αποστολή του Λιμενικού, συγκαλύπτονται οι αντιφάσεις της αποστολής.
Δηλαδή; Η προστασία των θαλασσίων συνόρων ενδέχεται να θέσει σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές. Το «και» στη φράση «κάνω το Χ και το Ψ» συνδέει αντιφατικά πράγματα. Στο μέτρο που η αντίφαση αποκρύπτεται, η φράση λειτουργεί παραπλανητικά. Όσο πιο μονομανώς προστατεύεις τα σύνορά σου τόσο περισσότερο θέτεις σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές, και αντιστρόφως. Όταν η αντίφαση συγκαλύπτεται, η συνείδηση επαναπαύεται. Η κοινή γνώμη διατηρεί μια θετική αυτοεικόνα και οι κυβερνήτες εκλογικεύουν τους θανάτους ως ανεπιθύμητες παράπλευρες απώλειες.
«Ακολουθήσαμε μια αυστηρή αλλά δίκαιη πολιτική για το προσφυγικό», είπε προεκλογικά ο κ. Μητσοτάκης. «Σας είχα πει το 2019 ότι θα περιορίσω δραστικά τις μεταναστευτικές ροές […] κι αυτή τη δέσμευσή μας την κάναμε πράξη». Σωστό. Παρέλειψε όμως να πει ότι η «αυστηρότητα» της κυβέρνησής του, την οποία προσφάτως αντάμειψε γενναιόδωρα το εκλογικό σώμα, επιδεικνύεται με μεγαλύτερο ζήλο απ’ ό,τι η «δικαιοσύνη». Τον Ιούλιο 2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, εκδικάζοντας την υπόθεση του θανατηφόρου ναυαγίου μεταναστών στο Φαρμακονήσι, καταδίκασε ομόφωνα την Ελλάδα για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξαιτίας ενεργειών απώθησης από το Λιμενικό. Παρόμοιες καταγγελίες έχουν γίνει από διεθνείς οργανισμούς και έγκυρα διεθνή ΜΜΕ.
Πώς συμπεριφέρεται ένας δημόσιος οργανισμός, όπως το Λιμενικό, όταν είναι αναγκασμένος να υπηρετεί αντιφατικούς σκοπούς; Συνήθως ενεργεί με βάση τις προτεραιότητες των πολιτικών εντολέων του (εν προκειμένω, «αυστηρότητα») και, συγχρόνως, διακηρύσσει φενακιστικά ότι υπηρετεί και τους δύο σκοπούς («και αυστηροί και δίκαιοι»). Στο μέτρο που το αφήγημα αυτό αναπαράγεται από τα κύρια ΜΜΕ, δημιουργείται μια εικονική, πλην βολική, πραγματικότητα. Η κυβέρνηση προστατεύει τα σύνορα, το Λιμενικό υπακούει στις κυβερνητικές εντολές, και η πολιτική κοινότητα, πιστεύοντας την κυρίαρχη ρητορική, διατηρεί την ηθική αυτοαντίληψή της.
Όλες οι αξιόπιστες μαρτυρίες δείχνουν ότι στην τραγωδία της Πύλου, το Λιμενικό ολιγώρησε. Προσπερνώ την εμπεριστατωμένη κριτική από διεθνή ΜΜΕ ότι η ρυμούλκηση του αλιευτικού συν-επέφερε την ανατροπή του – δεν το γνωρίζουμε έγκυρα. Ξέρουμε όμως ότι, για 15 ώρες, το Λιμενικό παρακολουθούσε σε διεθνή περιοχή της διασωστικής ευθύνης του, ένα καταφανέστατα αναξιόπλοο σκάφος, το οποίο κινδύνευε. Είναι σα να επέτρεπε η Τροχαία τη ροή αυτοκινήτων χωρίς αλυσίδες σε δρόμο με παχύ πάγο. Ξέρουμε τι θα συνέβαινε…
Γιατί το Λιμενικό δεν άσκησε την υποχρέωσή του ή έστω τη διακριτική ευχέρειά του να παρέμβει διασωστικά; Διότι, στο μέτρο που de facto υπερισχύει η προστασία συνόρων ως βασική αρχή συμπεριφοράς του οργανισμού, η διασωστική βοήθεια (και μάλιστα σε διεθνή ύδατα) αποκτά υποδεέστερη σημασία. Γνωρίζουμε επιστημονικά ότι όταν πρέπει να ληφθεί μια απόφαση με κριτήρια που αντιφάσκουν, η επιλογή τείνει να είναι αυτή που είναι η πιο υπερασπίσιμη –εν προκειμένω, η μη παρέμβαση. Παραφράζοντας ελαφρώς σχόλιο του κ. Μητσοτάκη για τον Frontex, «οι κυβερνήσεις δεν είναι ΜΚΟ». Παρά τη φενακιστική ρητορική, η διάσωση δεν είναι η κορυφαία προτεραιότητα του Λιμενικού. Μια τυχόν θανατηφόρα διάσωση στην Πύλο θα επέσυρε πολύ περισσότερες επικρίσεις από την ολιγωρία, η οποία εύκολα συγκαλύπτεται.
Δεν είμαστε μόνο πολίτες που υπερασπίζονται την έννομη τάξη. Είμαστε και ηθικά όντα. Η αντίφαση αυτή είναι οδυνηρά ανεπίλυτη. Η αυστηρότητα στη διαχείριση του μεταναστευτικού έχει συνέπειες για τη συγκρότησή μας ως ηθικοπολιτική κοινότητα. Σε άλλες χώρες, την ηθική συνείδηση της κοινωνίας εκφράζουν, μεταξύ άλλων, οι χριστιανικές εκκλησίες. Σε μας, η Εκκλησία της Ελλάδος συμπεριφέρεται ως μια ακόμα κρατική υπηρεσία –εξού και η αλαλία της. «Πενθήσαμε» για να αποφύγουμε το πένθος.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
www.htsoukas.com
