Ηταν περίπου 5 το πρωί στις 20 Ιουλίου 1974 όταν με ξύπνησε το τηλέφωνο του σπιτιού μου στη Λευκωσία. Ο ανταποκριτής του Αθηναϊκού Πρακτορείου και φίλος Κόκκος (Γιώργος) Λεωνίδας με καλημέρισε και μου υπέδειξε να κοιτάξω από το παράθυρο. Ο ουρανός ήταν καθαρός και εύκολα είδα τους αλεξιπτωτιστές που έπεφταν από τα τουρκικά αεροπλάνα βόρεια της Λευκωσίας. Αυτό που περιμέναμε, αλλά ελπίζαμε να αποφευχθεί, εξελισσόταν μπροστά στα μάτια μου.
Είχα μετατεθεί στην πρεσβεία Λευκωσίας από την πρεσβεία Λονδίνου τον Δεκέμβριο 1973. Στο νέο μου πόστο ήμουν τρίτος στην ιεραρχία, μετά τον πρέσβη (Ε. Λαγάκος) και τον σύμβουλο (Δ. Σέρμπος). Νεώτερός μου ο Μανώλης Καλαμίδας. Κατά το πρώτο εξάμηνο του 1974 είχαν κατρακυλήσει οι σχέσεις Αθηνών Λευκωσίας, με τους στρατιωτικούς, υπό την καθοδήγηση του πραγματικού κυβερνήτη της χώρας Ιωαννίδη, να στηρίζουν και να καθοδηγούν την ΕΟΚΑ Β κατά του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, αγνοώντας πλήρως τον παράγοντα Τουρκία. Η δραστηριοποίηση της παράνομης ΕΟΚΑ Β συνεχίσθηκε μέχρι το πραξικόπημα, παρότι είχαν αρχίσει να περιέρχονται πληροφορίες για τη μετακίνηση μονάδων του τουρκικού στρατού απέναντι από την Κύπρο.
Στην πρεσβεία το πραξικόπημα μας βρήκε ακέφαλους. Ο πρέσβης είχε κληθεί στην Αθήνα σε δήθεν σύσκεψη τη Δευτέρα 15 Ιουλίου, για να δοθεί η εντύπωση στην Κύπρο ότι τα πράγματα βαίνουν ομαλά. Αντί σύσκεψης εκτυλίχθηκε το πραξικόπημα. Ο πρέσβης δεν επέστρεψε, προφανώς γιατί θα φαινόταν διεθνώς ως έγκριση του πραξικοπήματος. Πέντε ημέρες αργότερα, το Σάββατο 20 του μηνός έγινε η εισβολή.
Από τη στιγμή που άρχισαν οι εχθροπραξίες, ο ρόλος της πρεσβείας περιοριζόταν στην καταγραφή και αναμετάδοση στο υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα των πολεμικών εξελίξεων, όπως μας τις έδινε η Εθνική Φρουρά. Κάναμε νυκτερινές βάρδιες με τον συνάδελφο Καλαμίδα, γιατί οι εχθροπραξίες δεν σταματούσαν το βράδυ. Οι τουρκικές δυνάμεις ενισχύονταν και απωθούσαν σταδιακά τις δικές μας. Κύμα προσφύγων από τα χωριά της επαρχίας Κυρήνειας άρχισε να συρρέει στη Λευκωσία. Οι καταθέσεις τους στην Αστυνομία φανέρωναν τις αγριότητες των Τούρκων στρατιωτικών, που πέτυχαν με τον τρόπο αυτό την ενίσχυση του κύματος φυγής.
Ανακουφιστήκαμε με την πρώτη εκεχειρία τη Δευτέρα 22 το απόγευμα, αλλά γρήγορα διαπιστώσαμε ότι οι τουρκικές δυνάμεις δεν την τηρούσαν και προσπαθούσαν να βελτιώνουν συνεχώς τις θέσεις τους.
Λίγες μέρες μετά, στις 24, μαθαίνουμε από τα τηλέτυπα του υπουργείου ότι μαζεύεται κόσμος στο Σύνταγμα και φημολογείται ότι έρχεται ο Κ. Καραμανλής! Ενθουσιασμός, ανακούφιση! Την επομένη έκανα απογευματινή βάρδια όταν εμφανίζεται στην πρεσβεία ο Νίκος Σαμψών, διορισμένος πρόεδρος από τους πραξικοπηματίες, ιδρωμένος και κατασκονισμένος, μόνος, για να μας πει ότι εφ’ όσον του ζητείται από την Αθήνα να παραιτηθεί, θα το κάνει γιατί εκείνος ήθελε μόνο να βοηθήσει την πατρίδα δεχόμενος την προεδρία. Η παραίτηση επέτρεψε την προσωρινή ανάληψη των προεδρικών καθηκόντων, σύμφωνα με το Σύνταγμα, από τον πρόεδρο της Βουλής Γλαύκο Κληρίδη. Η αποκατάσταση της συνταγματικότητας αφαίρεσε το επιχείρημα της Τουρκίας περί νόμιμης επέμβασής της, ως εγγυήτριας δύναμης, προς αποκατάσταση της συνταγματικότητας. Ηταν όμως αργά, ο τουρκικός στρατός βρισκόταν στο νησί και δεν σκόπευε να αποχωρήσει.
Το αδιέξοδο της Διάσκεψης της Γενεύης οδήγησε σε νέα τουρκική επίθεση στις 15 Αυγούστου. Οι μάχες είχαν φθάσει κοντά πλέον στη Λευκωσία. Η ΤΟΥΡΔΥΚ είχε ενισχυθεί με τανκς και υποστηριζόταν από την τουρκική αεροπορία. Η τελευταία ημέρα των εχθροπραξιών ήταν η πιο κρίσιμη, διότι ο τουρκικός στρατός επιδίωξε να καταλάβει το αεροδρόμιο της Λευκωσίας. Η ΕΛΔΥΚ είχε την κύρια ευθύνη απόκρουσης της επίθεσης, ενισχυόμενη την τελευταία στιγμή από την Εθνική Φρουρά με ΠΑΟ, τα οποία με μερικές εύστοχες βολές ανέκοψαν την πορεία των τανκς. Ηταν και η μόνη περίπτωση που βοήθησαν οι αγγλικές δυνάμεις που είχαν αεροπορική βάση κοντά στο αεροδρόμιο, αρνούμενες να υποχωρήσουν από τις θέσεις τους.
Λίγες μέρες μετά συνάντησα τον Αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο (παρατσούκλι Red), που γεμάτος θαυμασμού για την ΕΛΔΥΚ μου είπε ότι πρέπει να τους δώσουμε ό,τι (παράσημα) έχουμε! Είχαμε στην πρεσβεία μια μικρή φρουρά από Ελδυκάριους, που αποφασίσαμε να στείλουμε πίσω στη Μονάδα τους όπου θα ήσαν πιο χρήσιμοι. Μου μένει αξέχαστη η εικόνα της Λευκωσίας που είχε εκκενωθεί από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της από φόβο εισόδου του τουρκικού στρατού στην πόλη. Το βράδυ με πλήρη συσκότιση διαπερνούσαν το αυτί τα γαβγίσματα των σκύλων που είχαν εγκαταλειφθεί από τους κυρίους τους.
Η Τουρκία επιδίωξε και πέτυχε με την εισβολή τη μετακίνηση πληθυσμών, διώχνοντας τους Ελληνοκυπρίους από τα κατεχόμενα εδάφη και πιέζοντας τους Τουρκοκύπριους να μετακινηθούν από τα ελεύθερα προς τα κατεχόμενα. Μπορεί να ισχυρίζεται ότι με αυτόν τον τρόπο αποφεύγονται οι μεταξύ των δύο κοινοτήτων προστριβές, αλλά, όπως φαίνεται από τις άπειρες προσπάθειες επίλυσης της ανωμαλίας που έχει δημιουργηθεί, καθίσταται δυσκολότερη η εξεύρεση λύσης. Η αδυναμία εξεύρεσης λύσης συνεχίζει να επιβαρύνει τις ελληνοτουρκικές σχέσεις.
Ο κ. Παύλος Αποστολίδης είναι πρέσβης Ε.Τ., πρώην διοικητής ΕΥΠ.
