Πόσες φορές έχουμε ακούσει έναν αντισυμβατικό λόγο να εκφέρεται από έναν αριστούχο φοιτητή ή φοιτήτρια σε επίσημη ομιλία; Προσωπικά δεν θυμάμαι καμία περίπτωση, μέχρι τις 19/6/2024, οπότε ο φοιτητής του Τμήματος Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Κύπρου Λάμπρος Διονυσίου απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό ως αριστεύσας, σε τελετή αποφοίτησης του Πανεπιστημίου Κύπρου. Η ομιλία του προκάλεσε αίσθηση: διαδόθηκε ταχύτατα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αναφέρθηκε και σχολιάστηκε στα ΜΜΕ, και έγινε αντικείμενο σχολίων από πολιτικούς. Τι έκανε αυτή την ομιλία διαφορετική;
Πρώτο, η ασυνήθιστη οπτική γωνία του ομιλητή. Όλες σχεδόν οι αντίστοιχες ομιλίες είναι, παραδοσιακά, κοινότοπες (κάτι σαν τις αντίστοιχες σε εθνικές επετείους), γι’ αυτό και δεν κινούν το ενδιαφέρον. Συνήθως, αναφέρονται στον κόπο των αποφοίτων και τους συγχαίρουν για την επιτυχία τους, μιλούν για την αξία της γνώσης, ευχαριστούν τους γονείς, τους καθηγητές και το πανεπιστήμιο, και ενθαρρύνουν τους απόφοιτους να σκέπτονται θετικά το σταδιοδρομικό τους μέλλον. Ουδέν το μεμπτόν έχουν οι κοινότοπες ομιλίες, απλώς είναι πληκτικά προβλέψιμες: όπως είχε παρατηρήσει ο μεγάλος φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ σε επετειακή ομιλία του σε καλλιτεχνικό μνημόσυνο, δεν μας κάνουν να σκεφτούμε. H ομιλία του Λάμπρου Διονυσίου, σε ένα ωραίο μείγμα κοινής νεοελληνικής και κυπριακής διαλέκτου, ξέφυγε από το μοτίβο αυτό –έθεσε τη σκέψη μας σε κίνηση. Στον πυρήνα της ήταν μια πολιτική ομιλία, με την κυριολεκτική έννοια του όρου –ο πολίτης προβληματίζεται για την «πόλιν». Ο Λάμπρος δεν μίλησε απλώς ως ο ευτυχής ιδιώτης-απόφοιτος που είδε τους κόπους του (και τους κόπους των συναποφοίτων του) να δικαιώνονται την ημέρα της αποφοίτησης. Μίλησε ως ένα κοινωνικό ον που προβληματίζεται για τους θεσμούς της χώρας του, εντός των οποίων θα εργασθεί και θα ζήσει. Στον ιδιωτικό λόγο της ατομικής επιτυχίας αντέτεινε τον κοινωνικό-πολιτικό λόγο της προσωπικής ευθύνης για τα κοινά. Ο λόγος του είχε κοινωνιολογικό βάθος. Η επιτυχία δεν είναι ένα στενά ατομικό επίτευγμα, υπονόησε. Πετυχαίνουμε όχι μόνο αν μοχθούμε ατομικά, αλλά στο μέτρο που οι θεσμοί της «πόλεως» μας παρέχουν τις κατάλληλες συνθήκες-ευκαιρίες, κίνητρα και κυρώσεις, αξιοκρατία, ισονομία και ακεραιότητα, συλλογικό όραμα.
Θυμίζω τον κεντρικό άξονα της ομιλίας: «Ζούμε δυστυχώς σε μια κοινωνία που βρίσκεται σε παρακμή. Οι θεσμοί καταρρέουν, οι πολίτες αγανακτούν και η διαφθορά θεριεύει. Ζούμε σε μια χώρα που βλέπουμε το ένα σκάνδαλο μετά το άλλο. Σε μια χώρα που διασύρεται διεθνώς. Ζούμε σε μια χώρα που παρόλα αυτά δεν τιμωρείται κανείς και δεν αλλάζει τίποτα [...]». Λίγο μετά, αναφέρθηκε στη μάστιγα του τόπου, την αναξιοκρατία. «Φεύγω [για μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελβετία] δίχως να γνωρίζω αν, τζιαι πότε θα επιστρέψω πίσω, γιατί γνωρίζω ότι αν μείνω στην Κύπρο θα έρθει τζείνη η στιγμή που κάποιος θα θεωρείται καλύτερος όχι λόγω των γνώσεων, των δεξιοτήτων και της εμπειρίας του, αλλά λόγω της κομματικής του ταυτότητας και των οικογενειακών του διασυνδέσεων». Κανείς απόφοιτος δεν έχει μιλήσει έτσι.
Δεύτερο, το θάρρος του ομιλητή. Βάλτε στο μυαλό σας έναν 23χρονο νεαρό να αντικρύζει από το βήμα του ομιλητή το κατεστημένο του τόπου –την πρόεδρο της Βουλής, υπουργούς και βουλευτές, πρυτανικές αρχές, καθηγητές, γονείς και συγγενείς. Ένας «μικρός» απευθύνεται στους «μεγάλους». Όποιος δεν έχει εκφωνήσει επετειακή δημόσια ομιλία ίσως δεν συνειδητοποιεί το κουράγιο που χρειάζεται για να ξεφύγει κανείς από την πεπατημένη. Μόνο και μόνο γιατί ο Λάμπρος Διονυσίου τόλμησε να εκφέρει έναν άλλης ποιότητας λόγο –αντισυμβατικό, μη αναμενόμενο, εκ-κεντρικό– είναι άξιος συγχαρητηρίων. Δείχνει τσαγανό.
Τρίτο, ο Λάμπρος εκφώνησε τη συγκεκριμένη ομιλία γιατί τον ενδιέφερε να είναι αυθεντικός. Είπε, αρχίζοντας: «Να με συγχωρέσετε γιατί είχα ετοιμάσει έναν πολύ διαφορετικό λόγο αποφοίτησης. Όταν το έκανα πρόβα, συνειδητοποίησα ότι αυτά που ερχόμουν να σας πω ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματικότητα. Με έπιασε με μια τρομερή απελπισία, μια απογοήτευση». Παραμέρισε την κοινότοπη ομιλία που είχε προετοιμάσει για να πει αυτά που ένιωθε ότι ήταν σημαντικά. Ήθελε να είναι αυθεντικός.
Η αυθεντικότητα δεν χαρακτηρίζει, συνήθως, επετειακούς ομιλητές –κυριαρχούν οι παραδοσιακά-διαλογικά θεσμοθετημένες απαιτήσεις του ρόλου για το είδος ομιλίας που αναμένεται, θέτοντας την προσωπικότητα του ομιλητή στο περιθώριο. Ο Λάμπρος σμίλευσε τον ρόλο του ως ομιλητή –του προσέδωσε νέο περιεχόμενο. Το πρόσωπο δεν εκτέλεσε απλώς τον ρόλο, τον μορφοποίησε. Αυτό καθίσταται εφικτό στο μέτρο που ο ομιλητής αποκτά επίγνωση του εαυτού του ως δρώντα, προσδίδοντας στον ρόλο το προσωπικό του ύφος. Η αυθεντικότητα, ως υπαρξιακή κατάσταση, είναι δημιουργική και χαρακτηρίζεται από ρίσκο: διακινδυνεύεις η δημιουργική ερμηνεία σου να απορριφθεί. Στην περίπτωσή μας συνέβη το αντίθετο: το ακροατήριο αυθόρμητα ξέσπασε σε χειροκροτήματα όταν άκουσε την αναφορά στην αναξιοκρατία.
Η ομιλία του Λάμπρου Διονυσίου ήταν μια έναρθρη κραυγή. Κραυγή διότι εξέφραζε αγωνία. Έναρθρη διότι η κραυγή του ήταν μορφοποιημένη σε λόγο, απηχώντας το ευρύτερο κοινό αίσθημα. Η παρευρισκόμενη πρόεδρος της Βουλής κα Αννίτα Δημητρίου, που τον διαδέχθηκε στο βήμα, σχολίασε την ομιλία του με εμμέσως επικριτικό και σαφώς πατερναλιστικό ύφος. Θα ασχοληθώ με την κριτική της στο επόμενο άρθρο.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
