Πολλοί είχαν καλές προθέσεις γύρω από την αναβάθμιση του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Σίγουρα δεν είναι καθόλου εύκολο. Οι πολιτικοί ζυγίζουν τις προοπτικές έναντι του οικονομικού και πολιτικού κόστους μιας τέτοιας μεταρρύθμισης. Να αρκεστούν στο τι είναι αρκετό ή στο τι θα μπορούσε να είναι βιώσιμο εντός ενός μακρύτερου χρονικού ορίζοντα; Το καλό νέο είναι ότι η γνώση επί αυτών των θεμάτων είναι μεγάλη. Η γνώση όμως είναι όσο πολύτιμη, όσο η ικανότητά μας να δράσουμε μέσω της. Αν μιλήσουμε με όλους/ες τους/τις υπουργούς Παιδείας θα μας πουν ότι έχουν εκπονήσει αρκετά στρατηγικά σχέδια για αλλαγή. Το πρόβλημά τους είναι στην υλοποίηση. Γιατί;
Πρώτο, πρόκειται για μια αλλαγή μεγάλης κλίμακας. Εμπλέκει από τα νηπιαγωγεία μέχρι τα πανεπιστήμια. Επίσης, όλοι έχουμε περάσει μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα, συνεπώς όλοι έχουμε και μια γνώμη επί του θέματος. Όλοι υποστηρίζουμε την αλλαγή, μέχρι να επηρεάσει το δικό μας παιδί ή τα δικά μας συμφέροντα. Ακόμα και έντονοι υποστηρικτές της αλλαγής, μπορεί να αλλάξουν γνώμη, μόλις καταλάβουν τι σημαίνει και τι περιλαμβάνει. Οι νόμοι, οι δομές και οι υποδομές που πρέπει να αλλάξουν είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Από κάτω κρύβονται οι σημαντικότερες δυσκολίες της αλλαγής. Συμφέροντα, πεποιθήσεις και φοβίες.
Είναι συνεπώς σημαντικό να καταφέρουν όσοι θέλουν να επιφέρουν την αλλαγή, να βοηθήσουν τα ενδιαφερόμενα μέρη να αναγνωρίσουν τι πρέπει να αλλάξει, να κτίσουν μια κοινή κατανόηση και ιδιοκτησία της προσπάθειας. Πρέπει επίσης να αφιερωθούν πόροι, να κτιστεί η ικανότητα εντός του οικοσυστήματος της εκπαίδευσης, και να δημιουργηθεί κλίμα και κουλτούρα καινοτομίας και ανάπτυξης παρά της ξερής συμμόρφωσης με οδηγίες και συστάσεις. Θα πρέπει να αντιμετωπίσουν θεσμικές δομές που κτίστηκαν γύρω από συμφέροντα των εκπαιδευτικών παρά των εκπαιδευομένων. Είναι αναμενόμενο ότι η προώθηση διαφορετικών προτεραιοτήτων θα επηρεάσει δυσμενώς κάποιες υπο-ομάδες. Κάποιοι θα χάσουν την επιρροή που ασκούσαν στην εξουσία κ.α. Συνεπώς είναι λογικό, το στάτους κβο να έχει πολλούς προστάτες. Η αλλαγή χρειάζεται ευρεία πολιτική στήριξη.
Δεύτερο, σε μια τέτοια μεταρρύθμιση υπάρχει ένας μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας σε σχέση με το όφελός της. Ο βαθμός είναι έντονος λόγω και των πολλών διαφορετικών ομάδων που εμπλέκονται: μαθητές, εκπαιδευτικοί, γονείς, εργοδότες και συντεχνίες. Υπάρχει επίσης αβεβαιότητα που σχετίζεται με το κόστος, αφού οι δαπάνες για υποδομές μπορεί να εμπλέκουν διάφορα μέρη, καθένα να προσπαθεί να μειώσει το δικό του κόστος και εμπλοκή στις αλλαγές. Μια καθαρά «λογιστική» ανάλυση κόστους-οφέλους είναι προβληματική, λόγω των πολλών αστάθμητων παραμέτρων που εμπλέκονται και επηρεάζουν τη φύση και το μέγεθος των αλλαγών. Η αποτελεσματικότητά τους δε είναι μακροχρόνια, ενώ άρα είναι δύσκολο να αναγνωριστούν ξεκάθαρα άμεσα αποτελέσματα.
Τρίτο, Η αντίσταση στην αλλαγή από τους εκπαιδευτικούς. Γενικά η κοινωνία εκτιμά τους εκπαιδευτικούς. Ο καθένας συνήθως θα υπερασπιστεί τον δάσκαλο του παιδιού του παρά τα όποια παράπονα από το εκπαιδευτικό σύστημα. Σε κάθε περίπτωση η κοινωνία δείχνει να εμπιστεύεται περισσότερο τους εκπαιδευτικούς παρά τους πολιτικούς. Συνεπώς, η όποια αντίσταση συνήθως έχει αποτέλεσμα και αλλαγή χωρίς τη συνεργασία των εκπαιδευτικών δεν γίνεται. Έχουν τη δυνατότητα να εμποδίσουν την προσπάθεια κατηγορώντας τους πολιτικούς για «πειράματα», «κακά σχεδιασμένες πολιτικές» κ.ά. Για να είμαστε δίκαιοι, δεν είναι λίγες οι φορές που έχουν δίκαιο. Αυτοί είναι που υπομένουν και υποφέρουν πολλές φορές, από αποσπασματικές και μη καλά μελετημένες αλλαγές που προέκυψαν όχι έχοντας το συμφέρον των εκπαιδευομένων στο επίκεντρο. Επίσης πολλές από αυτές τις αλλαγές αγνόησαν την εμπειρία και την εμπειρογνωμοσύνη των ίδιων των εκπαιδευτικών. Άρα, η πιο εύκολη διέξοδος, είναι η αντίσταση ή/και η αποστασιοποίηση.
Τέταρτο. Όπως προανέφερα, υπάρχει μια χρονοκαθυστέρηση, μεταξύ του πότε επενδύεις και του πότε αποκομίζεις οφέλη από μια τέτοια μεταρρύθμιση. Αυτό από μόνο του περιπλέκει το ζήτημα. Οι πολιτικοί κύκλοι είναι σαφώς μικρότεροι και ενώ μπορεί κάποιος να αναμένει αλλαγές μέσα σε πέντε χρόνια, οι συστηματικές αλλαγές και τα σημαντικά οφέλη θα έρθουν σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου. Πολλές κυβερνήσεις ζημιώνουν πολιτικά από τις επιδιωκόμενες αλλαγές. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που πολλές μεταρρυθμίσεις, παγκοσμίως, δεν αξιολογούνται ως προς την τελική επίδρασή τους.
Πέμπτο. Ο τρόπος που διαχειριζόμαστε και κυβερνούμε το σύστημα. Η δημόσια εκπαίδευση εφευρέθηκε κατά τη βιομηχανική εποχή όπου οι επικρατούσες νόρμες ήταν η τυποποίηση και η συμμόρφωση. Ήταν αρκετό, να εκπαιδεύεις τον κόσμο σε ομάδες, μια φορά στη ζωή τους. Η διδακτέα ύλη αποφασίστηκε από την κορυφή της πυραμίδας και μεταφέρθηκε μέσω πολλών στρωμάτων μέσα στην τάξη. Αυτή η δομή, κάνει την αλλαγή μια πολύ αργή διαδικασία. Ακόμα και τα πιο ευέλικτα κράτη, αλλάζουν τη διδακτέα ύλη περίπου κάθε 6-7 χρόνια. Η αλλαγή όμως που συντελείται σε όλα τα επιστημονικά πεδία καθιστά αυτό το ρυθμό πολύ αργό. Με λίγα λόγια, οι ρυθμοί των αλλαγών στις κοινωνίες μας, ξεπερνούν κατά πολύ τη συστημική μας ικανότητα να τις προλάβουμε. Και επειδή οι γρήγοροι ρυθμοί γίνονται γρηγορότεροι, η ανικανότητα των εκπαιδευτικών συστημάτων να επιταχύνουν, τα κάνει να φαίνονται ως δυσκίνητοι δεινόσαυροι εντελώς ασύνδετοι με το τι γίνεται στην υπόλοιπη κοινωνία.
Θα μείνω ως εδώ. Η εμπειρία και η βιβλιογραφία καταγράφουν τρόπους για να ξεπεραστούν τα πιο πάνω. Θα υπογραμμίσω όμως το πιο σημαντικό ίσως βήμα που είναι η εμπλοκή των εκπαιδευτικών από τη φάση του σχεδιασμού. Αν αποτύχουμε να τους εμπλέξουμε στη φάση του σχεδιασμού, ας μην περιμένουμε να βοηθήσουν στη φάση της υλοποίησης.
Ο κ. Μενέλαος Α. Μενελάου είναι προϊστάμενος Υπηρεσίας Σπουδών και Φοιτητικής Μέριμνας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Οι απόψεις που εκφράζονται είναι προσωπικές
