Δεν ξέρω πόσοι άνθρωποι στην Κύπρο και την Ελλάδα καταλαβαίνουν τι σημαίνει η έννοια woke και τα παράγωγά της (wokeness, wokeism). Αν κρίνω με βάση τις αντιλήψεις των Βρετανών εικάζω ότι, για την πλειονότητα, η έννοια είναι τόσο κατανοητή όσο το mRNA – «κάτι άκουσα, αλλά δεν ξέρω τι». Έρευνα του YouGov (18/5/21) έδειξε ότι σχεδόν το 60% των Βρετανών δεν γνωρίζει τι σημαίνει ο όρος woke, ενώ σχεδόν ένας στους τρεις ουδέποτε τον έχει ακούσει.
Δεν είναι παράξενο. Οι κοινωνικές ρίζες του woke (αφύπνιση) είναι εξω-ευρωπαϊκές. Ο όρος είναι η ανεπίσημη χρήση της παθητικής μετοχής woken του ρήματος wake (ξυπνώ) και άρχισε να χρησιμοποιείται στην Αμερική, από αφροαμερικανούς διανοούμενους, στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Απέκτησε ευρύτερη χρήση με την ακτιβιστική προτροπή, αρχικά σε τραγούδια και θεατρικά έργα, «stay woke» («μείνε άγρυπνος»). Η μαύρη κοινότητα καλείται να βρίσκεται σε εγρήγορση – να έχει επίγνωση του εμπεδωμένου ρατσισμού και των διακρίσεων που υφίσταται και, φυσικά, να ανθίσταται.
Από το 2014 η χρήση του woke γενικεύεται και διευρύνεται. Ο φόνος του δεκαοχτάχρονου αφροαμερικανού Μάικλ Μπράουν στο Μισσούρι, από αστυνομικό, προκάλεσε τεράστιο κύμα διαμαρτυρίας. Εμφανίστηκε, τότε, το hashtag #StayWoke στο Twitter, μαζί με το συγγενές του #BlackLivesMatter. Οι αφροαμερικανοί εξέφραζαν οργισμένα την εμπειρία των ρατσιστικών προκαταλήψεων, καλώντας σε συλλογική δράση. Βαθμιαία, ο όρος επεκτάθηκε, περιλαμβάνοντας θέματα διακρίσεων και προκαταλήψεων αναφορικά με το φύλο και, αργότερα, τη σεξουαλικότητα. Εν ολίγοις, «αφύπνιση» (woke), σήμερα, θα πει: να έχεις επίγνωση των αδικιών, συγχρονικά και διαχρονικά, ιδιαίτερα αναφορικά με τη φυλή, το φύλο και τη σεξουαλικότητα.
Η έκκληση για αφύπνιση και, συνεπώς, για παρεμβατική δράση είναι εγγενές στοιχείο κάθε πολιτικής δραστηριότητας που ελαύνεται από ιδεώδη. «Ξυπνήστε, τέκνα, κι ήλθεν η ώρα [της λευτεριάς]», φωνάζει ο Ρήγας Φεραίος. Ο Γκάντι καλεί τους Ινδούς να αφυπνίσουν τη συνείδησή τους, στρατευόμενοι στον αγώνα για ανεξαρτησία. Μαύροι ακτιβιστές και φεμινίστριες συχνά χρησιμοποιούν τη φράση «ξυπνήστε», απευθυνόμενοι στη λευκή Αμερική και το έθνος γενικότερα – ξυπνήστε και δείτε τις αδικίες φυλής και φύλου.
Η αφύπνιση είναι απαραίτητη, στο μέτρο που, στη ρουτινώδη ζωή, ζούμε αστόχαστα. Όπως όταν οδηγούμε δεν έχουμε, υπό κανονικές συνθήκες, πλήρη επίγνωση της δραστηριότητάς μας, στη ροή της καθημερινότητας τείνουμε να μη διερωτόμαστε γι’ αυτά που κάνουμε – λειτουργούμε συνήθως διεκπεραιωτικά. Αν είμαστε μέρος της «κανονικής» πλειονότητας, δεν μας απασχολούν θέματα «περιθωριακά», όπως λ.χ. οι φυλετικές προκαταλήψεις, ο σεξισμός ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Αποκτούμε συνείδηση των θεμάτων αυτών όταν λίγοι θιγόμενοι ή ευαισθητοποιημένοι, εφιστούν την προσοχή μας σε αυτά. Η συνείδησή μας, τότε, δυνητικά αφυπνίζεται – βλέπουμε κάτι που προσπερνούσαμε.
Τα ιδεώδη της ελευθερίας και της ισότητας, που υποτείνουν τη φιλελεύθερη νεωτερικότητα, επιβάλλουν τη σωκρατική εγρήγορση: εξετάζουμε με αυστηρότητα τον τρόπο που ζούμε, έτσι ώστε οι πράξεις μας να εναρμονίζονται, κατά το δυνατόν, με τις διακηρύξεις μας. Αυτή την απόκλιση ευγενών διακηρύξεων και ζοφερής πραγματικότητας για τους αφροαμερικανούς υπογράμμισε, με απαράμιλλη ρητορική δεινότητα, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, στην περίφημη ομιλία του στην Ουάσιγκτον, στις 28 Αυγούστου 1963.
«Όταν οι αρχιτέκτονες της δημοκρατίας μας έγραψαν τα υπέροχα λόγια του Συντάγματος και της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, υπέγραφαν ένα γραμμάτιο στο οποίο θα γινόταν κληρονόμος κάθε Αμερικανός», είπε ο Κινγκ. «Αυτό το γραμμάτιο ήταν μια υπόσχεση ότι όλοι οι άνθρωποι –ναι, οι μαύροι όσο και οι λευκοί– θα έχουν εγγυημένα τα αναφαίρετα δικαιώματα της ζωής, της ελευθερίας και της επιδίωξης της ευτυχίας. Είναι προφανές σήμερα ότι η Αμερική έχει αθετήσει αυτό το γραμμάτιο σε ό,τι αφορά τους έγχρωμους πολίτες της». Δεν έχουν τόση σημασία οι ιστορικές λεπτομέρειες, όσο ο τρόπος σκέψης του Κινγκ: η ηθικοπολιτική εγρήγορση είναι επιβεβλημένη προκειμένου να βεβαιωνόμαστε ότι, ως κοινότητα ελευθερίας και ισότητας, είμαστε συνεπείς με τον εαυτό μας.
Αν, λοιπόν, θέλεις να είσαι συνεπής φιλελεύθερος δημοκράτης, είσαι υποχρεωμένος να αγρυπνείς – να είσαι woke. Να διερωτάσαι αν οι νόμοι μας και η εφαρμογή τους καθρεφτίζουν τις αξίες μας, αν οι εύλογες επιθυμίες της ευημερίας και της ασφάλειας επισκιάζουν τη βούλησή μας να είμαστε ηθικά όντα, αν συμπεριφερόμαστε σωστά σε όσους βρίσκονται εκτός του mainstream, αν οι αναπόφευκτες (και απαραίτητες) σχέσεις ισχύος μεταξύ μας εμποδίζουν το καθολικό ευ ζην.
Ακόμη και τα ευγενέστερα ιδεώδη, όμως, εφόσον μετουσιώνονται σε κοινωνικά κινήματα δράσης και θεσμίζονται σε πολιτικές οργανισμών, έχουν σκοτεινές όψεις. Η χριστιανική αγάπη ενδέχεται να μετατραπεί σε ευσεβισμό επιτηρούμενο από την εκκλησιαστική γραφειοκρατία, η ελευθερία σε εκφοβιστική ασυδοσία, η ισότητα σε ισοπέδωση και μετριοκρατία, και η ηθικοπολιτική αφύπνιση σε προκρούστειο και υποκριτικό αφυπνισμό.
Η ιδεολογικοποίηση του ιδεώδους είναι εγγενές στοιχείο της οργανωμένης κινηματικής δράσης. Χωρίς ιδεολογία, το κίνημα στερείται πνευματικών καυσίμων. Μετατρεπόμενο, όμως, σε ιδεολογία, το ιδεώδες μετατρέπεται σε οιονεί-κλειστό δόγμα, αντιμαχόμενο αντίπαλα δόγματα. Το δόγμα υπηρετείται από κομισάριους, οι οποίοι το υπερασπίζονται επαγγελματικά και/ή ταυτοτικά. Παραδόξως, το ιδεολογικοποιημένο ιδεώδες συνιστά μία λύση, η οποία αναζητά προβλήματα! Η αφύπνιση μετατρέπεται σε αφυπνισμό – το woke σε wokeism.
Θα συνεχίσω στο επόμενο.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
