Τεστ αίματος και νέες θεραπείες για τον καρκίνο

Τασούλα Επτακοίλη

Στον πόλεμo κατά του καρκίνου είναι από τους μπροστάρηδες. Εφυγε από τη Θεσσαλονίκη (το πατρικό του είναι στο Ντεπό), όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και πήρε το πρώτο του πτυχίο, και διαγράφει μια εντυπωσιακή πορεία στις ΗΠΑ. Ο λόγος για τον Νικόλαο Παπαδόπουλο, καθηγητή Ογκολογίας και Παθολογίας και διευθυντή του Κέντρου Μεταφραστικής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Johns Hopkins, που βρέθηκε αυτές τις μέρες στη χώρα μας για να συμμετάσχει στο 4ο Συνέδριο Ογκολογίας της Διασποράς. Ο Ελληνας επιστήμονας έχει ανακαλύψει το πρώτο μη επεμβατικό διαγνωστικό τεστ για τον καρκίνο, το CancerSEEK, μια απλή εξέταση αίματος που όμως σώζει ζωές. Ηταν 2018 όταν έγινε η σχετική ανακοίνωση και από εκεί πιάσαμε το νήμα της κουβέντας…

«Για τον μαστό υπάρχει η μαστογραφία, για τον πνεύμονα η PET/CT (τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων και αξονική τομογραφία), για το παχύ έντερο η κολονοσκόπηση. Για άλλες μορφές καρκίνου δεν διαθέτουμε αντίστοιχα διαγνωστικά εργαλεία, τεστ προσυμπτωματικού ελέγχου δηλαδή. Εμείς ξεκινήσαμε θέτοντας ένα ερώτημα και ταυτόχρονα μια μεγάλη επιστημονική πρόκληση: Πώς θα μπορούσαμε να διαγνώσουμε εγκαίρως καρκινικούς όγκους σε αρχικό στάδιο στον γενικό πληθυσμό, δηλαδή σε άτομα που δεν είχαν κληρονομικότητα, δεν παρουσίαζαν κανένα σύμπτωμα, δεν γνώριζαν ότι έχουν καρκίνο, πριν οι όγκοι τους κάνουν μετάσταση;» λέει στην «Κ» ο κ. Παπαδόπουλος.

Κάπως έτσι ξεκίνησε για τον ίδιο και τους συνεργάτες του μια μακρά και επίπονη ερευνητική πορεία που οδήγησε στην ανακάλυψη του CancerSEEK, για τη διάγνωση αρχικά οκτώ μορφών καρκίνου –πνεύμονα, μαστού, παγκρέατος, παχέος εντέρου, ωοθηκών, ήπατος, στομάχου και οισοφάγου– που ευθύνονται για το 60% και πλέον των θανάτων. Το τεστ βασίζεται στην ανάλυση DNA το οποίο κυκλοφορεί στο αίμα μας και ελέγχει την παρουσία ή όχι μεταλλάξεων σε δεκαέξι γονίδια και οκτώ πρωτεΐνες που συνδέονται με τον καρκίνο. Το 2020 η ομάδα του έκανε ένα ακόμη σημαντικό βήμα: ολοκλήρωσε την πρώτη κλινική μελέτη στην οποία συμμετείχαν 10.000 εθελοντές και δημοσίευσε τα πραγματικά ενθαρρυντικά αποτελέσματά της. Υπήρχε τώρα η δυνατότητα για έγκαιρη διάγνωση πενήντα διαφορετικών τύπων καρκίνου. «Ομως όλα τα είχε τότε επισκιάσει ο κορωνοϊός», όπως σχολιάζει ο Νίκος Παπαδόπουλος. Σήμερα, δύο εταιρείες στις ΗΠΑ ετοιμάζουν την κυκλοφορία του τεστ στην εγχώρια αγορά, ωστόσο για τον δημιουργό του η ευαισθησία του πρέπει να αξιολογηθεί και περαιτέρω σε μελλοντικές μελέτες, για να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες λανθασμένων διαγνώσεων.

«Είστε αισιόδοξος για το μέλλον; Θα νικηθεί ποτέ ο καρκίνος;», ρωτώ τον διαπρεπή Ελληνα επιστήμονα. «Κάθε μέρα γίνονται βήματα και στη διάγνωση και στη θεραπεία», απαντά. «Σήμερα, αν ένας καρκίνος βρεθεί σε αρχικό στάδιο, με τις θεραπευτικές εναλλακτικές που διαθέτουμε εξασφαλίζεται ίαση στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων. Στις κακοήθειες του παχέος εντέρου, για παράδειγμα, ασθενείς σε πρώτο ή δεύτερο στάδιο δεν χρειάζονται καν χημειοθεραπεία, μια χειρουργική επέμβαση αρκεί. Ακόμη και στο τρίτο στάδιο, θεραπεύεται το 1/3 των ασθενών». Τον ρωτώ ποια μορφή καρκίνου είναι η πιο δύσκολα αντιμετωπίσιμη. «Του παγκρέατος, και ακολουθεί εκείνος των ωοθηκών, επίσης σε πολύ υψηλό ποσοστό θανατηφόρος. Γι’ αυτό είναι απολύτως αναγκαίο να τους προλαμβάνουμε. Η έγκαιρη διάγνωση αυξάνει εντυπωσιακά τις πιθανότητες θεραπείας και επιβίωσης. Αν μέσω τεστ όπως το CancerSEEK εντοπίζαμε ανθρώπους στους οποίους “γεννιούνται” τέτοιοι καρκίνοι, εκατομμύρια ζωές θα σώζονταν. Γι’ αυτό κι εγώ ποτέ δεν θα ξεχάσω τη Ροζαλία, εθελόντρια στην κλινική δοκιμή μας. Της βρήκαμε καρκίνο των ωοθηκών στο πρώτο στάδιο και θεραπεύτηκε πλήρως. Η χαρά και η ηθική ικανοποίηση που παίρνουμε από τέτοιες “νίκες” είναι ο λόγος που συνεχίζουμε και αντέχουμε όλες τις δυσκολίες».

Η φαρέτρα των ογκολόγων

Το τεστ CancerSEEK, ανακάλυψη του Νικόλαου Παπαδόπουλου και της ομάδας του στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, είναι ένα από τα καινούργια «όπλα» που έχουν μπει στη φαρέτρα των ογκολόγων και εξασφαλίζουν πιο πολύ χρόνο και ποιότητα ζωής ακόμη και σε ασθενείς με δύσκολες, μεταστατικές μορφές της νόσου: υπάρχει επίσης η «Ιατρική Ακριβείας», που προσαρμόζει την προσφερόμενη θεραπεία στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε ασθενούς με βάση το γενετικό προφίλ του και τα κλινικά ευρήματα· η ανοσοθεραπεία, που κινητοποιεί την άμυνα του οργανισμού εναντίον του καρκινικού ιστού και έχει το πλεονέκτημα να δρα ακόμη κι όταν άλλες θεραπείες έχουν αποτύχει, μια και διαθέτει διαφορετικό μηχανισμό δράσης· το εξατομικευμένο screening στον καρκίνο του μαστού, μεταξύ άλλων. Ολα αυτά συζητήθηκαν στο πλαίσιο του 4ου Συνεδρίου Ογκολογίας της Διασποράς στην Αθήνα.

Η κινητικότητα σε επίπεδο έρευνας είναι έντονη. Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά στην πράξη; Πώς θα είναι ο καρκίνος σε μια δεκαετία από σήμερα; «Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια η πραγματικότητα ξεπερνάει τις προσδοκίες μας. Στο όχι πολύ μακρινό μέλλον, οι παρεμβάσεις των ογκολόγων θα γίνονται στην πλειονότητά τους πριν από το χειρουργείο και σε κάποιες μορφές καρκίνου ίσως να μη χρειάζεται καν χειρουργείο, κάτι που θα αποτελέσει επανάσταση», προβλέπει ο Ιωάννης Σουγκλάκος, καθηγητής Παθολογικής Ογκολογίας στην Ιατρική Σχολή Κρήτης και μέλος της οργανωτικής – επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου. «Η ίαση θα επιτυγχάνεται με συστηματικές θεραπείες. Επίσης, θα διαθέτουμε πολλαπλές θεραπείες για κάθε διαφορετικό τύπο της νόσου. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, για μη ιάσιμες περιπτώσεις δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Σήμερα έχουμε κάποιες εναλλακτικές λύσεις και αναμένονται ακόμη πιο πολλές. Θα αυξηθεί εντυπωσιακά η χρονιότητα της νόσου. Κάτι επίσης σημαντικό: η τεχνολογία που αφορά την παρακολούθηση των μεταλλάξεων, των γενετικών μεταβολών στο αίμα, εξελίσσεται με τόσο ραγδαίο ρυθμό ώστε λίαν συντόμως θα είναι ένα καθημερινό εργαλείο».

Αιχμή δόρατος

Ο κ. Σουγκλάκος θεωρεί ότι η ανοσοθεραπεία θα εξακολουθήσει να είναι αιχμή του δόρατος. «Είναι εγκατεστημένη πια, και τα επόμενης γενιάς φάρμακα, των οποίων η ανάπτυξη επιταχύνεται, θα βοηθήσουν κι άλλο. Θα δούμε και ένα νέο κεφάλαιο, τα συζευγμένα αντισώματα: μοριακούς στόχους για τα καρκινικά κύτταρα πάνω στα οποία θα προσδένονται χημειοθεραπευτικά φάρμακα. Η χορήγησή τους θα γίνεται στοχευμένα ώστε να αυξάνεται η αποτελεσματικότητα του φαρμάκου στους καρκινικούς ιστούς και να μειώνεται η τοξικότητα στους φυσιολογικούς. Τέλος, η μεγάλη προσδοκία μας είναι οι ενεργητικές ανοσοθεραπείες, τα προσωποποιημένα δηλαδή εμβόλια για κάθε ασθενή. Προς το παρόν βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο». «Δίνετε ελπίδα σε πάρα πολλούς συμπολίτες μας, που άμεσα ή έμμεσα πολεμούν με τον καρκίνο· οι ίδιοι ή δίπλα σε δικούς τους ανθρώπους», σχολιάζω. «Δεν γίνεται διαφορετικά. Η ιστορία της Ογκολογίας γράφεται από αυτούς που πιστεύουν και αισιοδοξούν», καταλήγει ο καθηγητής Παθολογικής Ογκολογίας.

Την ίδια αισιοδοξία συμμερίζεται και ο Ηλίας Αθανασιάδης, διευθυντής Ογκολογικής Κλινικής «Μητέρα» και επίκουρος καθηγητής Ογκολογίας στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Northwestern, ο οποίος επίσης συμμετέχει στην οργανωτική – επιστημονική επιτροπή. «Η πρόβλεψή μου είναι ότι στο μέλλον η πρώτη διάγνωση ενός καρκίνου θα συνοδεύεται από μοριακή ανάλυση του όγκου και του κληρονομούμενου γονιδιώματος – από υγρή βιοψία με μια απλή αιμοληψία, ως μέρος της αρχικής σταδιοποίησης και της περαιτέρω παρακολούθησης. Στα πρώιμα στάδια θα επιλέγουμε τη λύση περιορισμένης έκτασης χειρουργείου και στοχευμένης θεραπείας σε πιο πολλούς ασθενείς. Η ανοσοθεραπεία θα είναι ολοένα και πιο εξατομικευμένη. Θα χορηγείται πριν από το χειρουργείο, ενώ σε περιπτώσεις μεταστατικής νόσου θα έχουμε κι άλλους τρόπους να παρεμβαίνουμε, με εμβόλια και νέας τεχνολογίας μονοκλωνικά αντισώματα. Κι όλα αυτά δεν είναι ευχή. Είναι το μέλλον που έρχεται!».

«Nτριμ τιμ» Ελλήνων επιστημόνων εντός και εκτός συνόρων

«Ο καρκίνος δεν είναι μία ασθένεια, αλλά πολλές. Τις αποκαλούμε όλες με το ίδιο όνομα επειδή έχουν ένα θεμελιώδες κοινό χαρακτηριστικό: τη μη φυσιολογική ανάπτυξη των κυττάρων. Για να συμβαδίσουμε με τον καρκίνο πρέπει να επινοούμε συνεχώς· να μαθαίνουμε και να ξεχνάμε στρατηγικές», έγραφε ο ογκολόγος Σιντάρτα Μούκερτζι, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, στη «Μεγάλη ασθένεια». Μόνο που από την πρώτη έκδοση του βραβευμένου βιβλίου του, το 2011, μέχρι σήμερα, μια κοσμογονία έχει συντελεστεί στον πόλεμο της ανθρωπότητας με τη νόσο. Και μολονότι το κόστος σε ανθρώπινες ζωές παραμένει τεράστιο (περίπου δέκα εκατομμύρια θάνατοι ετησίως σε όλο τον κόσμο), οι επιστημονικές ανακαλύψεις, όπως αυτές που ακούστηκαν στη συνάντηση της Αθήνας, ανοίγουν νέους ορίζοντες. Σε αυτή την άοκνη προσπάθεια η ελληνική επιστημονική κοινότητα –εντός και εκτός Ελλάδας– έχει καθοριστική συμβολή. Θα το διαπιστώσει όποιος δει τον κατάλογο με τους συμμετέχοντες στο πρόσφατο συνέδριο. Παρόντες ήταν καθηγητές ιατρικών σχολών σε Ευρώπη και Αμερική, διευθυντές κέντρων καρκίνου, ερευνητές, στελέχη φαρμακευτικών κολοσσών και εταιρειών βιοτεχνολογίας. Οπως ο Γιώργος Κούκος, πρόεδρος του τμήματος Ογκολογίας του Πανεπιστημίου της Λωζάννης, που εστιάζει την έρευνά του στην ανοσοθεραπεία· ο Παναγιώτης Σαββίδης, ειδικευμένος στον καρκίνο του πνεύμονα στη Mayo Clinic της Αριζόνας· η Ανθούλα Κολιάδου, επικεφαλής του τμήματος Γυναικολογικής Ογκολογίας στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Ουψάλας, στη Σουηδία· ο Χρήστος Τουμπανάκης, καθηγητής Γαστρεντερολογίας με εξειδίκευση στους νευροενδοκρινείς όγκους στο University College του Λονδίνου· ο Δημήτρης Τζανής, χειρουργός – ογκολόγος στο Ινστιτούτο Κιουρί στο Παρίσι· ο Σπύρος Λιναρδόπουλος, διευθυντής του εργαστηρίου για την ανακάλυψη νέων φαρμάκων για τον καρκίνο της AstraZeneca. Την ιδέα για το Συνέδριο Ογκολογίας της Διασποράς είχαν ο Βασίλης Γεωργούλιας, ομότιμος καθηγητής Παθολογίας – Ογκολογίας στην Ιατρική Σχολή Κρήτης, και ο Ιωάννης Μπουκοβίνας, παθολόγος – ογκολόγος, επιστημονικός υπεύθυνος Ογκολογικής Μονάδας «Βιοκλινικής» Θεσσαλονίκης. Ζητούμενο ήταν εξαρχής η διαμόρφωση ενός δικτύου με μεγάλη δυναμική, η άμεση επικοινωνία και αλληλεπίδραση που θα αναδείκνυε τα κοινά ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες για κοινές μελλοντικές προσπάθειες, η σύναψη συνεργασιών τόσο σε κλινικό όσο και σε εργαστηριακό επίπεδο και, πάνω απ’ όλα, η εισαγωγή στην Ελλάδα πολύτιμης γνώσης, καινοτομίας και εμπειρίας γύρω από τον καρκίνο.

«Οι περισσότεροι άλλωστε από τους συναδέλφους μας που μας κάνουν την τιμή να έρχονται κάθε χρόνο διαθέτουν πτυχία από ελληνικά πανεπιστήμια, από εδώ ξεκίνησαν για να διαγράψουν μια μακρά και λαμπρή πορεία στο εξωτερικό. Μπορεί να έφυγαν, αλλά δεν έχουν ξεχάσει την πατρίδα. Αποτελούν μια δεύτερη Ελλάδα, εκτός συνόρων, που βρίσκεται στο επίκεντρο των επιστημονικών εξελίξεων κατά του καρκίνου. Αυτή είναι η δύναμη της διασποράς», επισημαίνει ο Ηλίας Αθανασιάδης.