Kathimerini.gr
Όλοι έχουμε έναν επιστήθιο φίλο που φθονούμε, γιατί, αν και τρώει απίστευτες ποσότητες φαγητού, δεν παχαίνει ποτέ· όλοι γνωρίζουμε κάποιον υπερήλικα που δεν παίρνει ούτε ένα χάπι. Και όλοι έχουμε στο ενεργητικό μας ένα μεγάλο ερωτικό πάθος, που ποτέ δεν καταλάβαμε πώς και γιατί προέκυψε. Η ερμηνεία στα παραπάνω μυστήρια της ζωής είναι μία και κατοικεί βαθιά μέσα στο σώμα μας: πρόκειται για το μικροβίωμα του εντέρου, στο οποίο φιλοξενούνται, χωρίς ποτέ να μας έχουν ζητήσει την άδεια, 4.500 με 5.000 μικροοργανισμοί. Αυτοί ευθύνονται για τη σιλουέτα του φίλου, την ευζωία ορισμένων ηλικιωμένων, αλλά και –πόσο παράξενο;– για την ερωτική έλξη που μας ασκούν άνθρωποι με τους οποίους δεν είμαστε συμβατοί.
Η κρυφή γοητεία του εντέρου
Ο Ιπποκράτης, πριν από 2.500 χρόνια, ήταν μάλλον ο πρώτος που εξήρε τον ρόλο του εντέρου στη ζωή μας, τονίζοντας ότι όλες οι ασθένειες ξεκινούν από αυτό. Χρειάστηκε, ωστόσο, να περάσουν πολλοί αιώνες μέχρι να ανοίξει δειλά η συζήτηση για όσα σιωπηλά συμβαίνουν μέσα στο έντερο. Το 2014, όταν η Γερμανίδα γιατρός Γιούλια Έντερς έγραψε το βιβλίο εκλαϊκευμένης επιστήμης Η κρυφή γοητεία του εντέρου (εκδ. Πατάκη), πολλοί ήταν εκείνοι που βίωσαν μια θετική έκπληξη, μεταφορικά και κυριολεκτικά. «Το έντερο έχει αγνοηθεί πολύ. Ο κόσμος μιλάει για την υγιεινή διατροφή και για δίαιτες, αλλά σπάνια για το όργανο στο οποίο καταλήγει το φαγητό και για ό,τι συμβαίνει με αυτό», μας λέει με ειλικρίνεια η Έντερς. To «τολμηρό» συγγραφικό της πόνημα αναδείχθηκε το 2014 ως το πιο ευπώλητο βιβλίο στη Γερμανία και ο εκδοτικός της οίκος πούλησε τα πνευματικά δικαιώματα σε 40 χώρες. «Πάρα πολλοί αναγνώστες επικοινώνησαν μαζί μου και ορισμένες εξομολογήσεις με άγγιξαν πολύ», θυμάται. «Μια μητέρα χάρη στο βιβλίο αναγνώρισε έγκαιρα τη σκωληκοειδίτιδα του παιδιού της, ένας συνταξιούχος μετά από 40 χρόνια συμβιβάστηκε με το γεγονός ότι είναι δυσκοίλιος».
Διαβάζοντας την Κρυφή γοητεία του εντέρου, αναγνωρίζεις οικείες καταστάσεις από την καθημερινή ζωή και βρίσκεις λύσεις που θα μπορούσαν να είναι αυτονόητες, αν το θέμα της αφόδευσης δεν αποτελούσε ταμπού για τόσες δεκαετίες. Η Έντερς μάς αποκαλύπτει ότι το 95% της σεροτονίνης, της ορμόνης της ευτυχίας, παράγεται στα κύτταρα του εντέρου και ότι η ευρωπαϊκή στάση αφόδευσης, καθιστή σε λεκάνη, είναι η πλέον ακατάλληλη για την εύρυθμη λειτουργία του εντέρου μας.
Ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη μικροβιακή χλωρίδα του εντέρου, για την οποία υπήρχαν από τότε αρκετά ερευνητικά δεδομένα. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά την κυκλοφορία του έργου της Έντερς, αν γκουγκλάρουμε το λήμμα «μικροβίωμα», θα βρούμε χιλιάδες αναφορές από ειδήμονες και μη. Θα παρακολουθήσουμε συζητήσεις για το πώς η χορτοφαγία θα αναβαθμίσει την ποιότητα ζωής μας, θα διαβάσουμε ερευνητικά papers που συνδέουν το μικροβίωμα όχι μόνο με την παχυσαρκία και γαστρεντερικά προβλήματα, αλλά και με την κατάθλιψη, το Αλτσχάιμερ, τον αυτισμό. Αρκεί μια ολιγόλεπτη πλοήγηση για να πιστέψουμε ότι το μικροβίωμα είναι το κλειδί για να μείνουμε νέοι, κομψοί, υγιείς και χαρούμενοι για το υπόλοιπο της ζωής μας. Είναι, όμως, έτσι;
Εισαγωγή στο μικροβίωμα
Το μικροβίωμα του εντέρου πιθανώς να σχηματίζεται στον οργανισμό μας στην εμβρυϊκή φάση, αποδεδειγμένα πάντως δημιουργείται κατά τον τοκετό και από την πρώτη γουλιά γάλα που φτάνει στο στομάχι του νεογνού. «Ο θηλασμός συμβάλλει στην απόκτηση ενός λειτουργικού μικροβιώματος», εξηγεί ο δρ Nίκος Κυρπίδης, διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Εργαστήριο του Μπέρκλεϊ και επικεφαλής, μεταξύ άλλων, του προγράμματος Επιστήμης Δεδομένων Μικροβιώματος. «Θεωρούμε τους ιούς και τα βακτήρια εκ προοιμίου αρνητικά, όμως τα περισσότερα είναι απαραίτητα για την υγεία μας, ενώ κάποιοι ιοί μπορεί να έχουν ουδέτερη ή ακόμα και θετική επίδραση».
Το μικροβίωμα του εντέρου πιθανώς να σχηματίζεται στον οργανισμό μας στην εμβρυϊκή φάση, αποδεδειγμένα πάντως δημιουργείται κατά τον τοκετό και από την πρώτη γουλιά γάλα που φτάνει στο στομάχι του νεογνού.
Μικροβίωμα δεν υπάρχει μόνο στο έντερο, αλλά και στο δέρμα, στη στοματική κοιλότητα, στο ανώτερο αναπνευστικό, στο ουροποιητικό και στον κόλπο. Για παράδειγμα, το δυσβιοτικό μικροβίωμα του εντέρου έχει συνδεθεί με την παχυσαρκία, τη νόσο του Κρον, το σύνδρομο του ευερέθιστου εντέρου και τον καρκίνο του στομάχου. «Ένας αριθμός καρκίνων (περίπου το 10% του συνόλου) οφείλονται στην ενσωμάτωση ιών στο γονιδίωμά μας», διευκρινίζει ο ίδιος. «Συγκεκριμένοι μικροοργανισμοί, όπως βακτήρια και ιοί, έχουν συνδεθεί με την εμφάνιση διαφορετικών τύπων καρκίνου, όπως του παγκρέατος, της λευχαιμίας και άλλων αιματολογικών καρκίνων, κυρίως μέσω μηχανισμών, όπως η χρόνια φλεγμονή, η διατάραξη του ανοσοποιητικού και η ενσωμάτωση ιικού DNA στο γονιδίωμά μας». Φυσικά, αν η ανάλυση των κοπράνων μάς δείξει έναν από αυτούς, δεν σημαίνει ότι αυτόματα θα νοσήσουμε. «Μπορεί αυτό να συμβεί πολλά χρόνια αργότερα, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, όταν για παράδειγμα ένας ογκογόνος ιός προκαλέσει αλλαγές στο γονιδίωμά μας ή άλλες κυτταρικές λειτουργίες».
Τρεις βασικές κατηγορίες
Η επιστημονική κοινότητα έχει περιγράψει τρεις βασικούς εντερότυπους, δηλαδή ομάδες βακτηριακών κοινοτήτων που κυριαρχούν στο εντερικό μικροβίωμα των ανθρώπων: Bacteroides (καταναλώνουν πολλές πρωτεΐνες και λίπη, όπως στη δυτική διατροφή), Prevotella (καταναλώνουν πολλές φυτικές ίνες και υδατάνθρακες, όπως σε παραδοσιακές δίαιτες) και σε μικρότερο βαθμό Ruminococcus (πέψη φυτικών ινών). «Αυτοί οι εντερότυποι δεν κατανέμονται αυστηρά γεωγραφικά, αλλά επηρεάζονται από παράγοντες όπως η διατροφή και ο τρόπος ζωής», σχολιάζει ο δρ Κυρπίδης. Η έκθεση σε αντιβιοτικά (είτε άμεσα είτε έμμεσα, με την κατανάλωση ζωικών παραγώγων) επηρεάζει σημαντικά τη σύσταση του μικροβιώματος. «Αν μελετούσαμε απομονωμένες φυλές, όπως αυτές στον Αμαζόνιο, οι οποίες τρέφονται ακόμα και με ωμές τροφές, πιθανότατα θα εντοπίζαμε μεγαλύτερη ποικιλομορφία και ίσως περισσότερους τύπους μικροβιώματος, καθώς αυτοί οι πληθυσμοί διατηρούν μικροοργανισμούς που έχουν μειωθεί ή εξαφανιστεί από τις δυτικές κοινωνίες», παρατηρεί ο ίδιος.
Το μικροβίωμα του εντέρου ενός υγιούς ενήλικα παραμένει λίγο πολύ αμετάβλητο. «Μπορούμε να το βελτιώσουμε αλλάζοντας τρόπο διατροφής ή λαμβάνοντας καθημερινά προβιοτικά, αν όμως παρεκκλίνουμε από τη συγκεκριμένη δίαιτα για ένα διάστημα ή διακόψουμε τα συμπληρώματα, θα επανέλθει στην αρχική μορφή του· το ίδιο ισχύει και όταν έχουμε μολύνσεις», σημειώνει ο δρ Κυρπίδης. Η ποικιλομορφία του μικροβιώματος αλλάζει δραστικά μετά τα 60 μας έτη, επηρεάζοντας καταλυτικά την εύρυθμη λειτουργία του ανοσοποιητικού και του πεπτικού μας συστήματος. «Δεν έχουμε ακόμα αποσαφηνίσει το αίτιο και το αιτιατό», καταλήγει ο ίδιος, «σε ασθενείς που νόσησαν βαριά με κορωνοϊό. Π.χ., το μικροβίωμα του εντέρου τους παρουσίασε μειωμένη ποικιλομορφία, όμως δεν ξέρουμε αν αυτό προϋπήρχε και ευθύνεται για τη βαριά νόσηση ή αν ήταν συνέπεια αυτής». Πάντως, τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι «η διατήρηση ενός πλούσιου μικροβιώματος εντέρου μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στη βελτίωση της υγείας μας και ενδεχομένως στην παράταση του προσδόκιμου ζωής μας».
Εντερο και νευρικό σύστημα: βίοι παράλληλοι
Όλο και πιο συχνά συνδέεται το μικροβίωμα με διαδεδομένες νόσους του νευρικού συστήματος, όπως το Αλτσχάιμερ. «Έχουμε πολλές μελέτες, οι οποίες ωστόσο είναι παρατηρητικές, ακόμα δεν έχουμε παρεμβατικές κλινικές δοκιμές και ως εκ τούτου δεν έχουμε ακόμα αποδείξει την αιτιότητα», εξηγεί ο δρ Νίκος Σκαρμέας, καθηγητής Νευρολογίας στο ΕΚΠΑ, που μεταξύ άλλων διερευνά τη σχέση του μικροβιώματος του εντέρου με το Αλτσχάιμερ. «Περισσότερες ενδείξεις έχουμε για τη σύνδεση του Πάρκινσον με την εντερική χλωρίδα, καθώς η συνουκλεΐνη, που ενοχοποιείται για την εκδήλωση της νόσου, εντοπίζεται όχι μόνο στον εγκέφαλο, αλλά και στα τοιχώματα του εντέρου», περιγράφει ο ίδιος. Μεταξύ των πρόδρομων συμπτωμάτων Πάρκινσον είναι και η δυσκοιλιότητα, που μπορεί να αποδοθεί τουλάχιστον εν μέρει στη συνουκλεΐνη. «Μπορεί κάτι ανάλογο, δηλαδή βιολογική επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου, να έχουμε και στην άνοια τύπου Αλτσχάιμερ», σημειώνει ο ίδιος.
Ο Γιώργος Παρασκευάκος, εκτελεστικός διευθυντής στο International Probiotics Association, που έχει την έδρα του στον Καναδά, διαβεβαιώνει ότι το διεθνές ενδιαφέρον για την έρευνα του μικροβιώματος βαίνει αυξανόμενο. «Το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ έχει επενδύσει στην έρευνα υποστηρίζοντας σημαντικά διάφορα έργα και ερευνητικά κέντρα, ενώ ιδιωτικά ιδρύματα, όπως το Bill and Melinda Gates, έχουν χρηματοδοτήσει έρευνες για τον ρόλο του μικροβιώματος στην υγεία των παιδιών», επισημαίνει. «Ανάλογη είναι και η κινητικότητα στην Ευρώπη· ενδεικτικά, η Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νευρογαστρεντερολογίας και Κινητικότητας δημιούργησε το 2011 το τμήμα Gut Microbiota & Health».
Πρώτη γνωριμία και νέες εξετάσεις
Μπορούμε άραγε να γνωρίσουμε τον μικροβιακό κόσμο του εντέρου μας; Η απάντηση είναι «ναι», αφού αρκεί να στείλουμε σε κάποιο εξειδικευμένο εργαστήριο δείγμα των κοπράνων μας. «Στο κέντρο μας ασχολούμαστε με το μικροβίωμα από το 2021 και επικαιροποιούμε συνεχώς την εν λόγω εξέταση, καθώς στηριζόμαστε στην πιο πρόσφατη βιβλιογραφία», εξηγεί η Κική Γούτα, διαιτολόγος – διατροφολόγος του κέντρου Πρόληψης – Διατροφής – Ευεξίας Personal Wellness, η οποία έχει παρακολουθήσει στο ΕΚΠΑ επιμόρφωση για το μικροβίωμα. Οι ενδιαφερόμενοι λαμβάνουν μια απάντηση πολλών σελίδων, με μετρήσεις για τους μικροοργανισμούς, τους οποίους η επιστημονική κοινότητα έχει ήδη χαρτογραφήσει, αλλά και εξατομικευμένο διατροφικό πρόγραμμα. Τα αποτελέσματα προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες, οι οποίες όμως για να «αποκωδικοποιηθούν» απαιτούν την ειλικρινή συνεργασία του ασθενούς: οφείλει να απαντήσει με σαφήνεια για το ιατρικό του ιστορικό και για την πιθανή φαρμακευτική αγωγή που λαμβάνει. Ακόμα, όμως, και όταν οι ίδιοι δεν δώσουν τις εν λόγω απαντήσεις, η ανάλυση του μικροβιώματος θα τους «προδώσει».
Μπορούμε άραγε να γνωρίσουμε τον μικροβιακό κόσμο του εντέρου μας; Η απάντηση είναι «ναι», αφού αρκεί να στείλουμε σε κάποιο εξειδικευμένο εργαστήριο δείγμα των κοπράνων μας.
«Κάποιοι δείκτες υποδηλώνουν υπολείμματα τροφών στα κόπρανα, κάτι που συναντάται σε ηλικιωμένους, που δεν μασούν καλά, ή σε ανθρώπους με πεπτικά προβλήματα», περιγράφει η κ. Γούτα. «Ωστόσο, στον δυτικό κόσμο υπολείμματα τροφής μπορεί να εντοπιστούν στο δείγμα από έναν νέο άνθρωπο· ο κόσμος βιάζεται και τρώει στο “πόδι”, είναι πολιτισμικό το θέμα». Όταν εντοπίζονται πυοσφαίρια, ερυθρά αιμοσφαίρια ή ελικοβακτηρίδια, οι εξεταζόμενοι παραπέμπονται από το κέντρο σε γαστρεντερολόγο. «Εκείνος θα τους παραπέμψει σε άλλου είδους εξετάσεις (όπως κολονοσκόπηση ή γαστροσκόπηση), θα χορηγήσει φαρμακευτική αγωγή αλλά και, σε συνεργασία με τον διαιτολόγο, θα σχεδιάσει ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα διατροφής για την αντιμετώπιση των ευρημάτων», σημειώνει η κ. Γούτα. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι οι γαστρεντερολόγοι που συστήνουν μια τέτοια εξέταση, η οποία γίνεται μόνο ιδιωτικά και κοστίζει από 180 έως 480 ευρώ, για να έχουν μια πληρέστερη εικόνα και να σχεδιάσουν μια καλύτερη διατροφική παρέμβαση. «Οι περισσότεροι φτάνουν σε εμάς λόγω ευερέθιστου εντέρου, ωστόσο συχνά διακρίνουμε συζητώντας μαζί τους και συναισθηματικής φύσης προβλήματα», διηγείται η ίδια. «Μου λένε “νιώθω ταραχή στο έντερο και αυτό μου φέρνει δυσφορία”».
«Η πρόοδος στις τεχνικές μελέτης του μικροβιώματος τα τελευταία 15 χρόνια είναι πολύ σημαντική», σχολιάζει ο γαστρεντερολόγος δρ Γιώργος Αναγνωστόπουλος, διευθυντής της Γαστρεντερολογικής Κλινικής και του Ενδοσκοπικού Τμήματος του «Μητέρα». «Η χαρτογράφηση, ωστόσο, δεν έχει ολοκληρωθεί, συνεπώς οι παρεχόμενες πληροφορίες μπορεί να προκαλέσουν σε κάποιον μη ειδήμονα, όπως ο ασθενής, εύκολα σύγχυση». Για τον ίδιο, η διερεύνηση του μικροβιώματος έχει βοηθήσει σημαντικά τον τομέα του σε δύο άλλα επίπεδα: στην εκρίζωση του ελικοβακτηριδίου και στην αποτελεσματικότητα της ανοσοθεραπείας. «Οι περισσότερες γνώσεις σχετικά με το μικροβίωμα έχουν συμβάλει αποφασιστικά στην επιτυχία της ανοσοθεραπείας του καρκίνου», τονίζει.
Υδροθεραπεία και Χόλιγουντ
Πλάι στις νέου τύπου εξετάσεις, που συμβαδίζουν με τις ερευνητικές εξελίξεις, ο καθαρισμός του εντέρου, μια μέθοδος που συναντάται ήδη από την αρχαιότητα, έχει τραβήξει τα φώτα της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια. Πρώτη διδάξασα υπήρξε η πριγκίπισσα Νταϊάνα, την οποία ο αστικός μύθος ήθελε να κάνει υδροθεραπεία έως και τρεις φορές την εβδομάδα, καθώς χάρη στο βαθύ αυτό κλύσμα πίστευε ότι απαλλασσόταν από την κατάθλιψη και τις ημικρανίες.
Η «μόδα» δεν έσβησε μαζί με το άστρο της Λαίδης Ντι, αλλά πέρασε και εδραιώθηκε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Η Γκόλντι Χον το συστήνει ως μυστικό ομορφιάς, η Μαντόνα είναι πεπεισμένη ότι την κρατάει σε «φόρμα», την Όπρα τη βοήθησε στην απώλεια κιλών. Η Γκουίνεθ Πάλτροου, υποστηρίκτρια πλήθους εναλλακτικών θεραπειών, θεωρείται ότι έχει προωθήσει σημαντικά την εν λόγω στο κοινό της αμφιλεγόμενης πλατφόρμας Goop, ενώ και η Κιμ Καρντάσιαν, θερμή εξίσου υποστηρίκτρια, έχει προχωρήσει σε διαφημίσεις ειδικών συσκευών και ροφημάτων, με τα οποία μπορεί κάποιος να προβεί κατ’ οίκον σε καθαρισμό του εντέρου του. Η δημοσιότητα που παίρνει η εν λόγω τακτική, που κάποτε θα συνοδευόταν μόνο από αμηχανία, είναι τόσο μεγάλη στις ΗΠΑ, που ιατρικοί σύλλογοι και διακεκριμένοι επιστήμονες έχουν προβεί σε αυστηρές συστάσεις μιλώντας για μια επίφοβη μέθοδο, που όχι μόνο δεν έχει αποδειχθεί ότι βοηθάει, αλλά μπορεί και να προκαλέσει προβλήματα στο έντερο και στον οργανισμό εν γένει.
Ενας σύγχρονος «εξαγνισμός»
«Το έντερό μου ήταν ανέκαθεν το μεγάλο μου πρόβλημα», μας λέει η 39χρονη Έλσα, που έχει διαγνωστεί με σπαστική κολίτιδα. «Αν ακολουθούσα τις οδηγίες των γιατρών, θα έπρεπε πλέον να τρέφομαι με… αέρα», λέει χαρακτηριστικά. Ούσα απογοητευμένη από τις λύσεις της συμβατικής ιατρικής, η Έλσα βρέθηκε ένα απόγευμα ξαπλωμένη και έτοιμη να υποβληθεί σε υδροθεραπεία. Είχε προηγηθεί διήμερη προετοιμασία του εντέρου της με τη λήψη πολτοποιημένων φρούτων και λαχανικών. «Υπήρχε ένας σωλήνας που διοχέτευε στο έντερό μου ζεστό νερό και ένας άλλος που απομάκρυνε το νερό από το έντερο και μαζί ο,τιδήποτε άλλο υπήρχε μέσα». Παράλληλα, της έκαναν ειδικές μαλάξεις στην κοιλιά. «Βλέποντας το νερό που έβγαινε από τον οργανισμό μου, ένιωσα να απομακρύνονται άγχη και στενοχώριες πολλών ετών», περιγράφει η Έλσα. Μαζί με τα εσωτερικευμένα συναισθήματά της η ορμή του ζεστού νερού απομάκρυνε από τα τοιχώματα του εντέρου της και υπολείμματα κοπράνων ηλικίας δύο ετών, τα οποία ίσως ευθύνονταν για την έντονη δυσφορία που βίωνε. «Για μένα ήταν ένας εξαγνισμός, εξ ου και τον έχω επαναλάβει», προσθέτει. «Σκοπεύω να το εντάξω στη ζωή μου, όπως ακριβώς κάνουμε καθαρισμό δοντιών και προσώπου κάθε έξι μήνες».
Με αφετηρία τη φυσικοθεραπεία, την ομοιοπαθητική και τη ρεφλεξολογία, οδηγήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’90 στην υδροθεραπεία η Αναστασία Βαλσάμου από το Κέντρο Εναλλακτικών Θεραπειών Vitality. «Μας εξήγησαν ότι όλες οι μέθοδοι είναι μεν ευπρόσδεκτες από τον οργανισμό, αλλά είναι επιδερμικές· δεν μπορεί να γίνει καμία μεγάλη αλλαγή αν δεν καθαρίσει το σώμα εσωτερικά», εξηγεί η ίδια, που παρακολούθησε εκπαίδευση το 1995 στην υδροθεραπεία στη Μεγάλη Βρετανία, όπου η μέθοδος ήταν ήδη διαδεδομένη. «Όλα αυτά τα χρόνια έχουν έρθει για αποτοξίνωση άνθρωποι που έχουν δυσκοιλιότητα, τυμπανισμό, Πάρκινσον, παχυσαρκία, ακόμα και ψωρίαση· πολλοί, βέβαια, μου λένε ευθαρσώς ότι το αποφάσισαν επειδή το έκανε η Καρντάσιαν», επισημαίνει η κ. Βαλσάμου. «Κάποιοι βλέπουν αλλαγές, άλλοι κάνουν μια τρύπα στο νερό, διότι η υδροθεραπεία δεν σε σώζει, αν δεν αλλάξεις εν συνεχεία τη διατροφή σου».
Σύμφωνα με την ίδια, πολλοί ισχυρίζονται ότι έχουν τυμπανισμό στην κοιλιά λόγω του εντέρου, «όμως στην πραγματικότητα έχουν συσσωρευμένο λίπος». Η ίδια περιγράφει τα οφέλη της μεθόδου: «γυμνάζει το έντερο, το κάνει πιο νέο» και ταυτόχρονα «το καθαρίζει σε όλο το μήκος του». Τι πρέπει, λοιπόν, να κάνουν μετά από αυτή την εμπειρία; «Θέλουν να διαχειριστούν πιο σοφά αυτό το όργανο. Είναι, λοιπόν, μια καλή στιγμή για αλλαγή του τρόπου ζωής», εξηγεί.
