Kathimerini.gr
Ελένη Τζαννάτου, Εικονογράφηση: Michael Kirki
Σεροτονίνη. Αυτή είναι η «μαγική» λέξη στην οποία εδώ και χρόνια έχει «ποντάρει» η ψυχική υγεία, το χημικό βαρόμετρο που ερχόταν μέχρι τώρα να αποδείξει πόσο ευτυχισμένοι ή όχι ήμασταν. Πίσω από κάθε ψυχοθεραπευτική μέθοδο, ψυχιατρική αντιμετώπιση και κάθε είδους θεραπεία, στο βάθος του τούνελ η χημεία είχε την απάντηση μέσω της «ορμόνης της ευτυχίας»: αν τα επίπεδα της σεροτονίνης στον εγκέφαλό μας είναι επαρκή, είμαστε χαρούμενοι. Αν είναι υπερβολικά αυξημένα, φλερτάρουμε με τη σχιζοφρένεια. Και αν είναι χαμηλά, τότε μάλλον έχουμε κατάθλιψη.
Την εξίσωση «χημική ισορροπία = ευτυχία» ήρθαν πάντως να αμφισβητήσουν σύγχρονοι ερευνητές, ανοίγοντας ξανά από την αρχή μια μεγάλη κουβέντα γύρω από την ψυχική υγεία. Ερευνα με τίτλο «The serotonin theory of depression: a systematic umbrella review of the evidence» (μτφ. «Η θεωρία της σεροτονίνης στην κατάθλιψη: μια συστηματική αξιολόγηση στοιχείων») που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2022 στο Molecular Psychiatry και εξέτασε προηγούμενες έρευνες με δείγμα χιλιάδων συνολικά ανθρώπων, έφτασε στο συμπέρασμα πως τα επίπεδα σεροτονίνης από μόνα τους δεν είναι αρκετά για να οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως κάποιος πάσχει από κατάθλιψη. Στην κατάληξη αυτή οι ερευνητές έφτασαν μέσα από επιμέρους έρευνες μέσα από τις οποίες το ζήτημα εξετάστηκε ποικιλοτρόπως, από το να μειωθούν τεχνητά τα επίπεδα σεροτονίνης σε υγιές δείγμα πληθυσμού, μέχρι να υπογραμμιστεί η επιρροή που έχουν οι εξωγενείς παράγοντες στην ψυχική υγεία.
Αμφισβητώντας λοιπόν τον πρωταγωνιστικό ρόλο της χημικής ισορροπίας στην ψυχική υγεία, αμφισβητείται συγχρόνως και η «πανάκεια» των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, που χαίρουν μεγάλης δημοφιλίας τις τελευταίες δεκαετίες.
Μπορεί, όμως, κανείς να αμφισβητήσει πως για κάποιους ασθενείς τα αντικαταθλιπτικά λειτουργούν; Οχι. Μπορεί πάντως να υποστηρίξει ότι για άλλους δουλεύουν και για άλλους όχι, πως η ψυχική υγεία είναι ένα κομμάτι εξαιρετικά σύνθετο για να αντιμετωπιστεί με απόλυτους και μονόπλευρους όρους.
Τα χίλια πρόσωπα της ψυχικής υγείας
«Mέσα στα επόμενα δέκα ή είκοσι χρόνια είναι πολύ πιθανό να δούμε “εξατομικευμένες” θεραπευτικές αγωγές στην ψυχική υγεία, που εν μέρει θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου να προβλέψουν ποιο είδος θεραπείας είναι κατάλληλο για κάθε άτομο», υποστηρίζει η Καμίλα Νορντ. Φωτ.: Claudia Gannon
Μια ολιστική και ανοιχτή προς διαφορετικές ερμηνείες προσέγγιση στην ψυχική υγεία μας καλεί να πάρουμε και η νευροεπιστήμονας Καμίλα Νορντ, μέσα από το βιβλίο της που κυκλοφόρησε πριν λίγες ημέρες «The Balanced Brain» (εκδόσεις Allen Lane). Η ερευνήτρια ηγείται επίσης του εργαστηρίου της Νευροεπιστήμης για την Ψυχική Υγεία στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και έχει διακριθεί για το ως τώρα έργο της: το 2022 έλαβε τον τίτλο του «Ανερχόμενου Αστεριού» από την Αμερικανική Ενωση για την Επιστήμη της Ψυχολογίας και έχει κερδίσει το βραβείο Νέου Ερευνητή από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα για την Συναισθηματική και τη Γνωστική Συμπεριφορική Επιστήμη, μεταξύ άλλων.
Στη νέα αυτή έκδοση, η επιστήμονας υποστηρίζει πως η ψυχική υγεία δεν είναι μόνο ζήτημα του εγκεφάλου ή μόνο ζήτημα του σώματός μας –είναι μεγάλη η σύνδεση των δύο εξάλλου αλλά δεν είναι πάντα σίγουρο πως το ψυχικο προηγείται του σωματικού– και ότι, όπως η εμπειρία του καθενός είναι απολύτως εξατομικευμένη, ομοίως και ο εγκέφαλός μας και η ψυχική μας υγεία είναι ένα ψηφιδωτό επιμέρους στοιχείων που με τη σειρά τους οφείλουν να εξεταστούν και να αντιμετωπιστούν ανά περίπτωση.
Πράγματι, τα αντικαταθλιπτικά είναι η λύση για κάποιους. Αν σας λέγαμε, όμως, πως για άλλους, αυτό που μπορεί να βοηθήσει είναι οι λεγόμενες ψυχεδελικές ουσίες όπως είναι το MDMA ή η ψιλοκυβίνη που συναντάται στα ψυχοτρόπα μανιτάρια; Ναι, η κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσει σε χρόνιους σωματικούς πόνους, αντίστοιχα, όμως, κάθε είδους φλεγμονή μπορεί να επηρεάσει τη διάθεσή μας. Η ψυχοθεραπεία βοηθάει φυσικά στο να αντιμετωπιστούν τραύματα, να αναγνωριστούν μοτίβα συμπεριφοράς και να βάλουν τον θεραπευόμενο σε έναν νέο τρόπο σκέψης. Μπορεί, όμως, για παράδειγμα η γνωστική συμπεριφορική θεραπεία να «ξεκλειδώσει» κάθε εγκέφαλο ή η κάθε ψυχοθεραπευτική μέθοδος προϋποθέτει και έναν ταιριαστό σε αυτή τρόπο σκέψης;
Και έπειτα, είναι ένα σωρό πράγματα της καθημερινότητας που δύνανται να επηρεάσουν το πώς αισθανόμαστε: από το τι τρώμε, μέχρι το αν γυμναζόμαστε, αν κοιμόμαστε καλά, αν γελάμε. Μπορεί ακόμα και να αφήσουμε την επιστήμη να διεγείρει τον εγκέφαλό μας μέσω του ηλεκτρισμού για να καταπολεμήσει την κατάθλιψη.
Η θεραπεία εξατομικεύεται, τα επιστημονικά κάστρα πέφτουν
Μια από τις βασικές θέσεις της Καμίλα Νορντ στο «The Balanced Brain» είναι η απόρριψη του διαχωρισμού «ψυχολογικό-σωματικό», καθώς αντιμετωπίζει μυαλό και σώμα ως ένα κύκλωμα σε ένα συνεχές δούναι και λαβείν. Εικονογράφηση: Shutterstock
Εχουμε ξαναδεί πολλές από τις παραπάνω θεωρίες να προτείνονται μεμονωμένα ως αντίδοτο στην κατάθλιψη ή ως κάστρα προστασίας της ψυχικής υγείας, μα η Καμίλα Νορντ τα βάζει όλα μαζί στο τραπέζι, ώστε κάθε περίπτωση να εξεταστεί βάσει των αναγκών της και να αντιμετωπιστεί με όποια από τις παραπάνω μεθόδους μοιάζει η πιο αποτελεσματική ή ακόμα και με συνδυασμό αυτών.
Μπορείς όμως να ανατρέψεις έτσι εύκολα τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα πράγματα εδώ και δεκαετίες; Η ερευνήτρια δείχνει θετική και πιστεύει πως «μέσα στα επόμενα δέκα ή είκοσι χρόνια είναι πολύ πιθανό να δούμε “εξατομικευμένες” θεραπευτικές αγωγές στην ψυχική υγεία, που εν μέρει θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου να προβλέψουν ποιο είδος θεραπείας είναι κατάλληλο για κάθε άτομο».
Οπως σε κάθε τέτοια σταδιακή αλλαγή δεν λείπουν και τα εμπόδια που μπορεί να προκύψουν, με πρώτο και κύριο το κόστος που μπορεί να συνεπάγεται κάτι τέτοιο, αλλά και την ανάγκη επισταμένων ερευνών πάνω στη σύγκριση των επιμέρους μεθόδων. Οπως εξηγεί στην «Κ» η Καμίλα Νορντ, «Μέχρι σήμερα, οι περισσότερες έρευνες συγκρίνουν μόνο έναν μικρό αριθμό θεραπειών που ανήκουν στο ίδιο είδος – για παράδειγμα, μια φαρμακευτική θεραπεία έναντι μιας άλλης. Είναι πολύ πιο σπάνιο να δούμε μια έρευνα να συγκρίνει, ας πούμε, μια φαρμακευτική με μια ψυχολογική θεραπεία, όμως αυτού του είδους τα πειράματα είναι απαραίτητα προκειμένου να αναπτυχθεί η “εξατομικευμένη” προσέγγιση της ψυχικής υγείας στο μέλλον».
Η ίδια στην ανάλυσή της δίνει ιδιαίτερη έμφαση και στην ανάγκη που υπάρχει στο να συνυπάρξουν θετικοί και θεωρητικοί ερευνητές στην ψυχική υγεία, να πάψουν δηλαδή να αποτελούν δύο «αυτόνομα βασίλεια»: «Η συνεργασία των επιστημών που επικεντρώνονται στην ψυχολογική θεραπεία και αυτών που ασχολούνται με τη φαρμακευτική θα μας βοηθούσε να βρούμε καλύτερους τρόπους να συνδυάσουμε τις δύο θεραπείες, όπως και να βρεθούν νέα φάρμακα που θα λειτουργήσουν ενισχυτικά στην ψυχοθεραπεία», συνεχίζει.
Τα παραπάνω, φυσικά, προϋποθέτουν και επιστημονικές κοινότητες που δείχνουν διάθεση για εξωστρέφεια και συνεργασία. Από την εμπειρία της, η Καμίλα Νορντ βλέπει πως έξω από την κοινότητα των νευροεπιστημόνων χρειάζεται ακόμη λίγη δουλειά στο να πειστούν και άλλες ειδικότητες στο να δουν το ζήτημα σφαιρικά. Και κυρίως, στο να απορρίψουν τον διαχωρισμό «ψυχολογικό-σωματικό», που αποτελεί και μία από τις βασικές θέσεις της ερευνήτριας στο «The Balanced Brain», που αντιμετωπίζει μυαλό και σώμα ως ένα κύκλωμα σε ένα συνεχές δούναι και λαβείν.
Μπορεί να μην έχουμε φτάσει ακόμα στην κατάργηση των ορίων μεταξύ ψυχιατρικής και νευροεπιστήμης, που θα βοηθούσε εν προκειμένω, όπως υποστηρίζει η διακεκριμένη επιστήμονας, πάντως, από τις ως τώρα γνωστές μεθόδους η ψυχοθεραπεία είναι εκ φύσεως η πιο «tailor made» προσέγγιση. Από τη μία μπορεί να δείχνει η πιο «ασταθής»: κάθε θεραπευόμενος είναι διαφορετικός, ομοίως και κάθε θεραπευτής. Επομένως, ακόμα και αν δύο εξυπηρετούμενοι ακολουθούν την ίδια θεραπευτική μέθοδο, στην πράξη δεν θα είναι ποτέ ίδια.
Αυτή η ρευστότητα, όμως, είναι που μπορεί να κάνει την ψυχοθεραπεία και πιο προσαρμοστική, όπως εξηγεί η Καμίλα Νορντ: «Ισως αυτή η μεταβλητότητα βοηθάει να γίνει μία πιο “κατά παραγγελία” θεραπεία, που κάνει την ψυχοθεραπεια πιο “εξατομικευμένη” από άλλες θεραπείες. Γιατί οι διαστάσεις της μεθόδου συχνά τροποποιούνται ώστε να εξυπηρετούν τα προβλήματα του κάθε ασθενή», λέει.
Νέες και παλιές μέθοδοι: από την ψυχανάλυση στην ψιλοκυβίνη
«Θεωρώ πως κάθε θεραπεία θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με παρόμοια επιστημονικά κριτήρια. Ελπίζω στο μέλλον μορφές θεραπείας όπως η ψυχανάλυση να αξιολογούνται και αν χρειάζεται, να προσαρμόζονται και να επεξεργάζονται, ώστε να γίνουν όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικές για αυτούς που προσπαθούν να βοηθήσουν», σχολιάζει η ερευνήτρια. Εικονογράφηση: Shutterstock
Το πιο ρηξικέλευθο σημείο της έρευνας της νευροεπιστήμονα είναι η πρόταση να ληφθούν υπόψη ως πιθανές θεραπείες και ψυχοτρόπες ουσίες. Γράφει χαρακτηριστικά στο αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου της πως, σε σχετικό πείραμα που διεξήχθη, στους συμμετέχοντες χορηγήθηκε μικρή δόση ψιλοκυβίνης, που είναι η ουσία που βρίσκουμε στα ψυχοτρόπα μανιτάρια. Αποδείχθηκε πως όχι μόνο τα άτομα ένιωθαν καλά αρκετές μέρες μετά τη χορήγηση της ουσίας αλλά και πολλοί από αυτούς χαρακτήρισαν την εμπειρία πολύ έντονη πνευματικά, κάτι που σπάνια ακούμε να συμβαίνει με την ίδια ένταση σε πιο γνωστές μεθόδους θεραπείας.
Μέσα στην ανανεωτική προσέγγιση της ερευνήτριας, τι θέση έχουν όμως παραδοσιακές μέθοδοι, όπως είναι αυτή της ψυχανάλυσης, που στον πυρήνα της παραμένει μια προσέγγιση σταθερή εδώ και δεκαετίες; Δεν είναι πως την απορρίπτει, ζητά απλά, αυτή, αλλά και κάθε άλλη μέθοδος, να προσαρμόζεται στις ανάγκες των καιρών: «Θεωρώ πως κάθε θεραπεία θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με παρόμοια επιστημονικά κριτήρια. Ελπίζω στο μέλλον μορφές θεραπείας όπως η ψυχανάλυση να αξιολογούνται και αν χρειάζεται, να προσαρμόζονται και να επεξεργάζονται, ώστε να γίνουν όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικές για αυτούς που προσπαθούν να βοηθήσουν», σχολιάζει.
Η κατάθλιψη έχει χαρακτηριστεί ξανά και ξανά «η ασθένεια της εποχής μας». Οσο παράλληλα η επιστήμη προσπαθεί να χτίσει νέα αφηγήματα για να την αντιμετωπίζει, δεν μένει παρά να αναρωτηθούμε αν μια μέρα η κατάθλιψη θα αποτελεί παρελθόν. Αραγε, τότε θα αναδυθεί μία νέα ψυχοσωματική ασθένεια που θα απασχολήσει τον άνθρωπο του μέλλοντος;
Το μόνο που μπορεί να πει η Καμίλα Νορντ πάνω σε αυτό είναι το εξής: «Ιστορικά, έχουμε δει πολλές διαταραχές, ψυχικές και σωματικές, να εμφανίζονται και να εξαφανίζονται, επομένως είναι πιθανό αυτό να συμβεί και με την κατάθλιψη. Η μόνη μου ελπίδα είναι οτιδήποτε την αντικαταστήσει, να μπορεί να μελετηθεί στενά με τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς που κινούν αυτή τη διαταραχή. Αυτό θα είναι και το κλειδί για καλύτερες θεραπείες».
