Kathimerini.gr
Τασούλα Επτακοίλη
Η είδηση που ήρθε από την απέναντι όχθη του Ατλαντικού, πριν από μερικές μέρες, για ίχνη του Η5Ν1 σε παστεριωμένο αγελαδινό γάλα και για μόλυνση εργαζομένου σε φάρμα στο Τέξας, προκάλεσε εύλογη ανησυχία στους καταναλωτές, αλλά και στους επιστήμονες. Εδώ και δύο χρόνια μια νέα επιδημία της γρίπης των πτηνών είναι σε πλήρη εξέλιξη σε μεγάλο μέρος του πλανήτη. Ο ιός παρουσιάζει αυξημένη ικανότητα να μολύνει υδρόβια πτηνά (μέχρι κινδύνου εξάλειψης αρκετών ειδών), έχει αυξημένη γεωγραφική επίπτωση (κρούσματα υπάρχουν πλέον και στην Ανταρκτική, μόνο η Ωκεανία παραμένει απρόσβλητη) και, κυρίως, μεταδίδεται πιο εύκολα μεταξύ των θηλαστικών. Ερχεται, δηλαδή, ολοένα και πιο κοντά στον άνθρωπο. Πόσο πρέπει να ανησυχούμε για μια μετάλλαξη, που θα κάνει τον Η5Ν1 ανθρώπινο παθογόνο; Θα μπορούσε να γίνει αιτία μιας νέας πανδημίας;
«Για να προσαρμοστεί ο ιός στα θηλαστικά πρέπει να παρουσιάσει κάποιες μεταλλάξεις, να τροποποιήσει ορισμένα πρωτεϊνικά σημεία του: άλλα θα τον διευκολύνουν να συνδέεται σε υποδοχείς θηλαστικών, άλλα θα του επιτρέπουν να προκαλεί σοβαρή νόσο και άλλα θα του δίνουν τη δυνατότητα να διαφεύγει των μηχανισμών άμυνας των θηλαστικών. Απαιτούνται όλα αυτά, μαζί με την προσαρμογή του στους αναπνευστικούς υποδοχείς του ανθρώπου, ώστε να μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο: τέσσερα βήματα μεταλλάξεων, δηλαδή, πρέπει να γίνουν ταυτόχρονα σε κάποιο στέλεχος του ιού. Αυτή η διαδικασία απαιτεί μεν χρόνο, αλλά εφόσον ο ιός προσβάλλει πλέον θηλαστικά, ευνοείται η επιτάχυνσή της», λέει ο Γιώργος Παππάς, παθολόγος και επικεφαλής της ομάδας εργασίας ζωονόσων της Διεθνούς Εταιρείας Αντιμικροβιακής Χημειοθεραπείας. «Παραδοσιακά η γρίπη των πτηνών θεωρείται πιθανή αιτία νέας πανδημίας και σχεδόν κανένας άνθρωπος δεν έχει ανοσία απέναντι στα συγκεκριμένα στελέχη γρίπης. Για να υπάρξει πανδημία, όμως, απαιτείται η μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο κι αυτό δεν γνωρίζουμε αν και πότε θα γίνει», συνεχίζει ο κ. Παππάς.
«Ανησυχούμε για το στέλεχος του H5N1 που επικρατεί σήμερα, όχι λόγω αυτού που είναι, αλλά λόγω αυτού που μπορεί να γίνει. Η τρέχουσα επιδημία στα άγρια πτηνά είναι άνευ προηγουμένου ως προς την έκταση και τη διάρκειά της και έχει ήδη δημιουργήσει πάρα πολλές ευκαιρίες μετάδοσης στα θηλαστικά. Το ότι έχουν μολυνθεί δεκάδες είδη είναι ηχηρό καμπανάκι κινδύνου. Οσο περισσότερο μεταδίδεται ο ιός, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος προσαρμογής του στα θηλαστικά», επισημαίνει στην «Κ» ο Σκοτ Γουίζ, καθηγητής Κτηνιατρικής και διευθυντής του Κέντρου για τη Δημόσια Υγεία και τις Ζωονόσους στο Πανεπιστήμιο της Γκελφ, στον Καναδά. «Οι πρόσφατες μολύνσεις αγελάδων γαλακτοπαραγωγής εντείνουν τους φόβους μας. Γιατί μολονότι από το συγκεκριμένο στέλεχος απουσιάζουν προς το παρόν πολλοί από τους γενετικούς παράγοντες που θα το καταστήσουν ικανό να μεταδίδεται αποτελεσματικά μεταξύ των θηλαστικών, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, αν καταφέρει να παγιωθεί στον πληθυσμό των βοοειδών –η εντατική κτηνοτροφία δυστυχώς δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες γι’ αυτό– θα έχει κάνει σημαντικά βήματα προς το μέρος μας. Τα ζώα, ειδικά αυτά που ζουν τόσο κοντά μας, γίνονται “δοχεία ανάμειξης” και γενετικής εξέλιξης για τον ιό με απρόβλεπτες συνέπειες».
«Οι ιοί της γρίπης πάντα έχουν τη δυνατότητα να αποκτούν μεταλλάξεις που θα τους κάνουν πιο αποτελεσματικούς στη μετάδοσή τους στα θηλαστικά και φυσικά στον άνθρωπο. Υπό αυτήν την έννοια, διαχρονικά μπορούν να προκαλέσουν μια νέα επιδημία ή ακόμη και πανδημία. Αυτή τη στιγμή παρατηρείται έξαρση του H5N1 σε αγελάδες σε αρκετές πολιτείες στις ΗΠΑ. Ο ιός έχει ήδη αποκτήσει αρκετές μεταλλάξεις και το γεγονός ότι αυτά τα ζώα βρίσκονται σε συνεχή επαφή με τους ανθρώπους κάνουν την κατάσταση ιδιαίτερα ανησυχητική. Δεν υπάρχουν εμφανή συμπτώματα σε όλες τις προσβεβλημένες αγελάδες, κάποιες είναι ασυμπτωματικές – έχει κι αυτό τη σημασία του», τονίζει η Θεοδώρα Χατζηιωάννου, καθηγήτρια Ιολογίας και επικεφαλής του Εργαστηρίου Ρετροϊολογίας στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Ροκφέλερ. Σχετικά με το πρόσφατο κρούσμα μετάδοσης σε άνθρωπο, στο Τέξας, η κ. Χατζηιωάννου διευκρινίζει ότι «ο ιός που ανιχνεύθηκε στο συγκεκριμένο άτομο, όπως προκύπτει από την ανάλυση του γενετικού υλικού του, δεν είναι ακριβώς ίδιος με αυτόν που κυκλοφορεί τώρα σε αμερικανικές μονάδες εκτροφής αγελάδων γαλακτοπαραγωγής. Είναι προγονικός, έχει κάποιες διαφορετικές μεταλλάξεις. Αυτό πιθανότατα δείχνει ότι ο Η5Ν1 “κινείται” κάτω από τα ραντάρ μας εδώ και πολύ καιρό. Απαιτείται επιτήρηση και ετοιμότητα».
Είναι τεράστια η πρόκληση για τους επιστήμονες, λοιπόν: να δουν τις πραγματικές διαστάσεις της επιδημίας της γρίπης των πτηνών και τα μονοπάτια της μετάδοσής της την ώρα που ο Η5Ν1 εξακολουθεί να «ταξιδεύει» σε όλο τον κόσμο, να μολύνει νέα είδη, να απειλεί παρθένα οικοσυστήματα και να μας πλησιάζει. Αν δεν αναλάβουμε άμεσα δράση για την προάσπιση της δημόσιας υγείας, λένε οι ειδικοί, απλώς θα παρακολουθούμε την επέλασή του και θα μετράμε απώλειες.
Η «ταυτότητα» της νόσου
Από πού προέρχεται η γρίπη των πτηνών;
Η κινεζική επαρχία Γκουανγκντόνγκ είναι ένα μωσαϊκό από λίμνες, ποτάμια και υγροτόπους. Από αυτά τα υδάτινα ενδιαιτήματα, ιδανικά για υδρόβια πτηνά, ξεκίνησε το 1996 σε μια χήνα η διαδρομή ενός νέου, εξαιρετικά παθογόνου στελέχους του ιού της γρίπης των πτηνών: του H5N1. Μέχρι το 2004 ο ιός κυκλοφορούσε αποκλειστικά στη νοτιοανατολική Κίνα, προσβάλλοντας εκτός από πτηνά και άλλα είδη ζώων, όπως αιλουροειδή, σκύλους, ασβούς, νυφίτσες, μινκ. Η επίμονη παρουσία του, όμως, στην περιοχή συνέβαλε στη γενετική του εξέλιξη. Το 2005 πέρασε αρχικά στη βορειοδυτική Κίνα, προκαλώντας μαζικούς θανάτους άγριων υδρόβιων πτηνών και στη συνέχεια στη Σιβηρία και σε παρακείμενες χώρες. Η παγκόσμια εξάπλωσή του ήταν αναπόφευκτη. Το νέο επιδημικό κύμα –και από ό,τι φαίνεται το πιο εκτεταμένο και ανησυχητικό– ουσιαστικά ξεκίνησε το 2021.
Το στέλεχος Η5Ν1, που επικρατεί σήμερα, εξακολουθεί να «ταξιδεύει» σε όλο τον κόσμο
Ποιες είναι οι επιπτώσεις από το νέο ξέσπασμα του ιού στο ζωικό βασίλειο;
Μισό και πλέον δισεκατομμύριο μολυσμένα πουλερικά έχουν θανατωθεί σε πτηνοτροφικές μονάδες σε Ευρώπη και Αμερική. Εχουν επίσης αφανιστεί εκατομμύρια άγρια πουλιά – περίπου 600.000 μόνο στη Νότιο Αμερική από το 2023. Η γρίπη των πτηνών συνήθως προκαλεί στα πτηνά απώλεια συντονισμού, μυϊκούς πόνους, επιπεφυκίτιδα, συστροφή του κεφαλιού, δύσπνοια, λήθαργο και, έπειτα από κάποιες μαρτυρικές μέρες, τον θάνατο. Τουλάχιστον 26 είδη θηλαστικών έχουν επίσης μολυνθεί και η μετάδοση του Η5Ν1 σε ολοένα και περισσότερα είδη συνεχίζεται.
Πόσο επικίνδυνος είναι ο Η5Ν1 για τον άνθρωπο;
Η γρίπη των πτηνών και ιδιαίτερα ορισμένοι υπότυποι μπορεί να προκαλέσουν σοβαρή νόσο στον άνθρωπο, ακόμη και τον θάνατο. Τα πρώτα ανθρώπινα κρούσματα αναφέρθηκαν στο Χονγκ Κονγκ το 1997. Σύμφωνα με ανακοίνωση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, τους πρώτους μήνες του 2024 καταγράφηκαν 889 κρούσματα σε ανθρώπους σε 23 χώρες. Τα περισσότερα αφορούσαν εργαζομένους σε πτηνοτροφικές μονάδες και σφαγεία. Από όσους μολύνθηκαν, οι 463 κατέληξαν, δηλαδή το ποσοστό θνησιμότητας ανέρχεται σε 52%. Εξαιρετικά υψηλό.
Πώς μεταδίδεται;
Μέσω στενής και χωρίς προφυλάξεις επαφής με άρρωστα πτηνά – με τα περιττώματα, το σάλιο ή τα φτερά τους. Αν και ο ακριβής μηχανισμός με τον οποίο ο ιός περνάει από το ένα είδος στο άλλο δεν είναι ακόμη γνωστός, ο ιός δεν μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Υπάρχει θεραπεία; Εμβόλιο;
Τα αμερικανικά Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) επιβεβαίωσαν πριν από λίγες μέρες ότι το Tamiflu, αντιικό φάρμακο για τη γρίπη, θεωρείται αποτελεσματική θεραπεία και για τη γρίπη των πτηνών. Εμβόλιο δεν κυκλοφορεί ακόμη στην αγορά. Τρεις φαρμακοβιομηχανίες (GSK, Moderna και CSL Seqirus) αναπτύσσουν ή ετοιμάζονται να δοκιμάσουν σε ανθρώπους τα εμβόλιά τους για το συγκεκριμένο στέλεχος, κάποια με τεχνολογία mRNA, αλλά κανείς δεν μπορεί να προβλέψει αν οι προσπάθειές τους θα ευοδωθούν και πότε. Η αμερικανική κυβέρνηση, πάντως, διαθέτει ένα εμβόλιο φτιαγμένο με την τεχνολογία του αδρανοποιημένου ιού για παλαιότερα στελέχη της γρίπης των πτηνών. Σύμφωνα με πληροφορίες, το στοκ πρόσφατα ανανεώθηκε για άμεση διάθεση σε υγειονομικούς και στρατιωτικούς σε περίπτωση πανδημίας…
Η μόλυνση αγελάδων στις ΗΠΑ τι μπορεί να σημαίνει;
Οτι ο ιός εξακολουθεί να κυκλοφορεί και να εξελίσσεται γενετικώς, με αποτέλεσμα να προσαρμόζεται ολοένα και καλύτερα στα θηλαστικά. Η προσαρμογή του σε ένα είδος με το οποίο οι άνθρωποι έχουν συχνή επαφή, όπως τα βοοειδή, δίνει στον H5N1 πιο πολλές ευκαιρίες να αποκτήσει τις μεταλλάξεις που απαιτούνται ώστε να μπορέσει να κάνει το «άλμα» στους ανθρώπους, να μεταδίδεται δηλαδή με ευκολία και από άνθρωπο σε άνθρωπο. Καθοριστικές για το μέλλον θα είναι οι μεταλλάξεις που αφορούν δύο πρωτεΐνες: την πολυμεράση 2 (PB2), που ρυθμίζει σε μεγάλο βαθμό τη λοιμογόνο δράση του, και την αιμοσυγκολλητίνη, στην επιφάνειά του, που τον βοηθάει να προσκολλάται στα κύτταρα των ξενιστών του. Η εξέλιξη αυτών των πρωτεϊνών θα είναι η κρίσιμη παράμετρος για να γίνει ο H5N1 ανθρώπινο παθογόνο – κάτι που κανένας επιστήμονας δεν μπορεί να αποκλείσει.
Είναι ασφαλής η κατανάλωση αγελαδινού γάλακτος;
Προς το παρόν, κρούσματα της γρίπης των πτηνών σε αγελάδες έχουν αναφερθεί μόνο στις ΗΠΑ, σε περίπου τριάντα φάρμες. Εκεί βρέθηκαν ίχνη του ιού σε παστεριωμένο γάλα που κυκλοφορεί στην αγορά – ανενεργά, όμως, όχι επικίνδυνα για τον άνθρωπο, όπως αναφέρει σε σχετική ανακοίνωσή του ο Αμερικανικός Οργανισμός Φαρμάκων (FDA). Οι επιστήμονες τονίζουν ότι η διαδικασία της παστερίωσης είναι επαρκής για την αδρανοποίηση πολλών ιών, συμπεριλαμβανομένου του H5N1. Εξαλείφει, δηλαδή, τους παθογόνους παράγοντες σε βαθμό που να μην αποτελούν κίνδυνο για την υγεία των καταναλωτών.
Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής
«Τα περιστατικά μετάδοσης της γρίπης των πτηνών σε ανθρώπους παραμένουν σπάνια και δεν έχει καταγραφεί μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Επίσης δεν έχει αναφερθεί περιστατικό νόσησης από το υψηλής παθογονικότητας στέλεχος σε ανθρώπους στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο ιός έχει προσαρμοστεί έτσι ώστε να είναι αυξημένος ο κίνδυνος μετάδοσής του από πτηνό σε άνθρωπο ή από θηλαστικό σε άνθρωπο», επισημαίνει σε δήλωσή του αποκλειστικά για την «Κ» το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων. «Ο κίνδυνος πανδημίας από ιούς της γρίπης των πτηνών σχετίζεται με τη δυνατότητα ανασυνδυασμού του γενετικού υλικού τους ή και προσαρμογής τους στον άνθρωπο. Αν και είναι αδύνατον να προβλεφθεί πότε θα εμφανιστεί ένα στέλεχος με τέτοια δυναμική, υπάρχουν παράγοντες που θα μπορούσαν να συμβάλουν σ’ αυτό: η συνεχιζόμενη κυκλοφορία και εξέλιξη του ιού· η μετάδοση μεταξύ θηλαστικών, όπως συμβαίνει σε εγκαταστάσεις εκτροφής γουνοφόρων ζώων, για παράδειγμα, που θα μπορούσε να διευκολύνει τη διαδικασία ανασυνδυασμού, μεταλλάξεων και προσαρμογής του σε θηλαστικά· η περιορισμένη ανοσία του πληθυσμού έναντι της ομάδας ιών της γρίπης A γενικότερα, στην οποία ανήκει η Η5Ν1. Κι ας μην ξεχνάμε ότι η παγκόσμια εξάπλωση του Η5Ν1 στα πτηνά, σε συνδυασμό με περιβαλλοντικούς και κλιματικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη δυναμική των λοιμώξεων από τη γρίπη των πτηνών, ενδέχεται να συμβάλει στην περαιτέρω εξέλιξη του ιού».
