Του Απόστολου Κουρουπάκη
Δεν είναι παρά μισή ώρα μετά τα μεσάνυκτα της 1ης Απριλίου 1955, όταν ολόκληρη η Κύπρος συνταράσσεται από σειρά βομβιστικών ενεργειών «Βόμβαι συγκλονίζουν από της χθες τας πόλεις της Κύπρου» γράφει η εφημερίδα «Ελευθερία». Αυτό ήταν το σύνθημα για το ξέσπασμα του Αγώνα της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών): «Αναλαμβάνομεν τον Αγώνα διά την αποτίναξιν του αγγλικού ζυγού» έγραφε η πρώτη προκήρυξη της ΕΟΚΑ, την οποία υπέγραφε ο αρχηγός της Γεώργιος Γρίβας Διγενής. Ο Αγώνας για την εκδίωξη των Άγγλων και την ελευθερία είχε αρχίσει πια και τα νιάτα του νησιού έθεταν εαυτούς στη διάθεση των ταγών των Ελλήνων Κυπρίων της Κύπρου. Πρώτο θύμα ο Μόδεστος Παντελή από το Λιοπέτρι, λίγο μετά τα μεσάνυκτα, όταν πέθανε από ηλεκτροπληξία, στην προσπάθειά του να προκαλέσει (μαζί με τον Ανδρέα Κάρυο) βραχυκύκλωμα σε ηλεκτροφόρα σύρματα στρατοπέδου έξω από τον οικισμό Αυγόρου. Ο αγώνας του ’55-59 έληξε με τις «Συμφωνίες Λονδίνου - Ζυρίχης» στις 19 Φεβρουαρίου 1959, με τις οποίες η Κύπρος ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος.
Μια διαφορετική πτυχή είναι αυτή της απήχησης στον ελλαδικο χώρο της θυσιών των Κύπριων πατριωτών. Ενδεικτικά αναφέρουμε την περίπτωση του απαγχονισμού των Καραολή και Δημητρίου, που συγκλόνισε το Πανελλήνιο, περισσότερο από κάθε άλλο ίσως γεγονός της περιόδου 1955-59.
Εδολοφονήθησαν σήμερον την πρωΐαν οι δύο Κύπριοι πατριώται
Στις 10 Μαΐου 1956, στις 3:00 τα ξημερώματα οι Μιχαλάκης Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου οδηγήθηκαν στην αγχόνη, από τους Βρετανούς, καταδικασμένοι σε θάνατο, έχοντας βρεθεί ένοχοι ο Καραολής για τη δολοφονία του αστυνομικού Ηρόδοτου Πουλλή σε συγκέντρωση του ΑΚΕΛ στις 28 Αυγούστου 1955 και ο Δημητρίου για τη δολοφονία του πράκτορα της Intelligence Service, Σίντνεϊ Τέιλορ, στις 28 Νοεμβρίου 1955 στην Αμμόχωστο. Οι δύο άνδρες είναι οι πρώτοι Κύπριοι αγωνιστές της ΕΟΚΑ που καταδικάσθηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν, προκαλώντας πανελλήνια συγκίνηση και αποτροπιασμό για τη συμπεριφορά των «πολιτισμένων» Άγγλων. Ο Ελληνισμός, ο απλός πολίτης, απ’ άκρου εις άκρον της υφηλίου συγκλονίστηκε από τη θυσία των δύο νέων, οι οποίοι ως ιδανικό τους είχαν την ελευθερία. Μέσα στο κλίμα των ημερών, λοιπόν, ο Τύπος της εποχής, τόσο του αθηναϊκού κέντρου, όσο και των επαρχιακών πόλεων, δημοσιεύουν όλες τις πληροφορίες που φτάνουν κοντά τους, μέσω τηλεγραφημάτων από την Αθήνα και τη Λευκωσία, αλλά πέραν αυτών οι εφημερίδες, διά των διευθυντών τους και των αρχισυντακτών τους παίρνουν θέση, με άρθρα και άλλα σύντομα κείμενα/παρεμβάσεις. Την προηγουμένη ημέρα της εκτέλεσης (9 Μαΐου 1956) σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας πραγματοποιήθηκαν παλλαϊκές συγκεντρώσεις.
Ο επαρχιακός Τύπος της Ελλάδας
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι ημερήσιες εφημερίδες του Ηρακλείου Κρήτης και της Πάτρας, οι οποίες έσπευσαν ήδη από τα φύλλα της 10ης Μαΐου να αναγγείλουν την εκτέλεση των Καραολή και Δημητρίου, και φυσικά να στηλιτεύσουν με τα κύρια άρθρα τους την πράξη των Βρετανών αποικιοκρατών. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι από τα δημοσιευμένα κείμενα δίνεται πολύ μεγάλη σημασία στο απολίτιστο της εκτέλεσης των δύο ανδρών, οι οποίοι το μόνο που ήθελαν ήταν την ελευθερία της πατρίδας τους. Φυσικά, ο Τύπος της εποχής, αναλόγως ποιας κομματικής απόχρωσης ήταν έδινε ελαφρυντικά ή στηλίτευε τη στάση της τότε ελληνικής κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή (την τέταρτη [29.2.1956 έως 5.3.1958]), με υπουργό Εξωτερικών τον Σπυρίδωνα Θεοτόκη, ο οποίος οδηγήθηκε σε παραίτηση στις 28 Μαΐου 1956.
Ο επαρχιακός Τύπος της Ελλάδας συγκλονισμένος κάλυψε εκτενώς την εκτέλεση των Καραολή και Δημητρίου.
Ο Τύπος του Ηρακλείου Κρήτης
Με πηχυαίους τίτλους οι εφημερίδες του Ηρακλείου Κρήτης αναγγέλλουν την εκτέλεση των Μιχαλάκη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου τα ξημερώματα της 10ης Μαΐου 1956, στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας και συνεχίζουν τις δημοσιεύσεις με όλες τις λεπτομέρειες στις 11 Μαΐου. Σε όλες τις εκδόσεις του διημέρου και φυσικά και σε εκείνες των επόμενων ημερών γίνεται εν πολλοίς λόγος για την απάνθρωπη απόφαση των Βρετανών να προχωρήσουν στην εκτέλεση των δύο νέων. Οι αρθρογράφοι των εφημερίδων και οι αναγνώστες στα άρθρα και τις επιστολές τους τονίζουν την έννοια της ελευθερίας, παραλληλίζουν τον αγώνα των Κυπρίων για την ελευθερία με τους αγώνες του κρητικού λαού για τη δική του ελευθερία και στηλιτεύουν τη στάση των Άγγλων στη Κύπρο. Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, οι οποίοι πολέμησαν στο πλάι των Άγγλων κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Κρήτη, στην Αίγυπτο και αλλού επιστρέφουν τα διπλώματά τους και τα μετάλλια που τους έχουν απονεμηθεί σε ένδειξη διαμαρτυρίας.
Οι πρωτοσέλιδοι τίτλοι είναι ενδεικτικοί της ατμόσφαιρας που επικρατούσε εκείνες τις ημέρες: «Αγανάκτησις και μίσος συνέχει το Πανελλήνιον διά την δολοφονίαν των δύο νεαρών Κυπρίων πατριωτών», γράφει η εφημερίδα «Πατρίς», στο πρωτοσέλιδό της. Την επομένη, στις 11 Μαΐου 1956, το κύριο άρθρο της εφημερίδας τιτλοφορείται «Το απαίσιον έγκλημα». «Εδολοφονήθησαν σήμερον την πρωΐαν οι δύο Κύπριοι πατριώται εις τας κεντρικάς φυλακάς Λευκωσίας δι’ απαγχονισμού», γράφει στις 10 Μαΐου 1956 το «Κρητικόν Βήμα» στην πρώτη του σελίδα, μαζί με δύο κύρια άρθρα που τιτλοφορούνται «Οι εγκληματίαι», και το «Χίλιοι Καραολήδες». Στις 11 Μαΐου 1956 το «Κρητικόν Βήμα» αφιερώνει το κύριο άρθρο του στο κυπριακό ζήτημα με τίτλο: «Διατί δεν τους στέλνομεν στο Διάβολο». Το κύριο άρθρο της εφημερίδας «Μεσόγειος» στις 10 Μαΐου 1956 έχει τον τίτλο «Καραολής και Δημητρίου» και στην επόμενη έκδοση της εφημερίδας (11 Μαΐου 1956), και πάλι το κύριο άρθρο της αφορά το Κυπριακό, τίτλος του άρθρου: «Όποιον πάρη ο Χάροντας». Η εφημερίδα «Η Ίδη», στις 11 Μαΐου 1956 κυκλοφορεί με τον πηχυαίο πρωτοσέλιδο τίτλο: «Την 3ην πρωϊνήν χθες έγινεν η εκτέλεσις δι’ απαγχονισμού των δύο Κυπρίων πατριωτών Μιχαήλ Καραολή και Ανδρέου Δημητρίου», Η εφημερίδα η «Η Δράσις», στις 11 Μαΐου 1956 αφιερώνει το κύριο άρθρο της στην εκτέλεση Καραολή και Δημητρίου με τίτλο «Το έγκλημα».
Λαϊκή ποίηση
Στο δράμα του κυπριακού λαού εν σώματι συμμετείχε και ο κρητικός λαός. Ο συγκλονισμός των αναγνωστών, αλλά και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα οδήγησαν τους αναγνώστες στη σύνταξη ποιημάτων αφιερωμένα στη θυσία των Καραολή και Δημητρίου.
Διαβάζουμε στην εφημερίδα «Μεσόγειος» στις 15 Απριλίου 1956 το ποίημα «Στον Καραολή» του Μ. Αρναουτάκη: «Δείξε πως είσαι αλύγιστος / του Δίκηου αγωνιστής / με περηφάνεια αντίκρυσε / του Πραιτωρίου τα πλήθη, / δείξε, στων Φιλισταίων τους γραμματείς / γυμνά της Λευτεριάς τα στήθη. / Κι’ αν σε δικάση αδέκαστος / Πιλάτος βλοσυρός / και για ταθώο το αίμα σου / πλυθή ε και λεκάνη /θα γίνη φωτεινότερος / στον ώμο σου ο Σταυρός / και φωτοστέφανος / το ακάνθινο στεφάνι!». Και στις 24 Μαΐου 1956 το ποίημα της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα με τίτλο «Καραολής και Δημητρίου» στην εφημερίδα «Μεσόγειος»: «Μ’ ένα σκοπό λουλούδι στο στόμα / μ’ ένα άστρο ελπίδας στ’ αυτί, / μ’ ένα σκοινί στο σταρένιο σας τράχηλο / και στην άκρη φυλαχτό σας το πάθος, / χαιρετήσατε!… / Σταυρώσατε τα χέρια ήσυχα, / σταυρώσατε την ψυχή, / είπατ’ ένα τετέλεσται! / και φύγατ’ ακίνητοι / με το κεφάλι ζερβά στον ώμο. / Χριστοί. Δώδεκα χρόνια νεώτεροι… / Στείλατε γράμματα /πολλά φιλιά κι’ ένα μάτσο ελπίδες… / Μα, πέστεμ’ αλήθεια / πού θάρθη η απάντηση; / Δε γράψατε σύσταση / αναπάντητα αδέλφια μου….
Στην εφημερίδα «Πατρίς» στις 13 Μαΐου 1956 διαβάζουμε το ποίημα του Νίκου Α. Τζερμιαδιανού «Το πνεύμα των ηρώων Μιχ. Καραολή και Ανδρ. Δημητρίου»: «Δεν είμαι θύμα, ούτε νεκρός!! Σταλαματιά ειμ’ αίμα / που αργοποτίζει αστείρευτα τη Λευτεριά, σαν βρύση / να σύρη πήχυ το βλαστό και το θολό της βλέμμα, / να γίνη λάμψι αστραφτερή, λάμψι για να φωτίση, / τα σκότη της σκλαβιάς. / Κι’ άλλοι, πόσοι θα πέσουνε στον τόπο αυτό! Ποιος ξέρει / Σε τόσο πλήθος τι είμ’ εγώ μια ταπεινή ζωή: / κι’ όμως σ’ αυτή τη σκοτεινιά, ξημέρωμα θα φέρη, / η εκατόμβη όλων μας, θα διώξη σαν πνοή / τη μαύρη καταχνιά. / Ξεχωριστά καθ’ ένας μας, είμαστε ταπεινοί, / Ασήμαντοι αλογάριαστοι, μικροί, μα όλοι μαζί / Είμαστε φως και δύναμις, Ακίνητοι! Τρανοί!! / Στο πεθαμένο πτώμα μας, η Κύπρος ξαναζεί . Παιδί της Λευτεριάς.»
Ο απόφοιτος του Γυμνασίου Αρένων Ηρακλείου Εμμανουήλ Χ. Φανουράκης στέλνει το ποίημα «Καραολής-Δημητρίου», στην εφημερίδα «Πατρίς» (18 Μαΐου), το οποίο αφιερώνει «στα ηρωϊκά παιδιά της ενδόξου μας Κύπρου των οποίων τα ονόματα θα γραφούν με ολόχρυσα γράμματα στην Ελληνική ιστορία».
Όλα πενθούνε σήμερα τον άδικο χαμό σας, / κτυπούν οι καμπάνες πένθιμα στενάζει όλη η γη / Ήρωες έγραφτήκατε μ’ αυτόν τον θάνατο σας / και η Ελλάς σας πρόσφερε την δόξα, την τιμή. / Σ’ εσάς πού εστεφάνωσε η δόξα το κεφάλι, / σ' εσάς πού ή Ελλάδα μας τόσο πολύ τιμά / αυτούς τους στίχους έγραψα μ’ ευλάβεια μεγάλη / σ’ εσάς πού μάς τιμήσατε τόσο ηρωικά. / Για την Ελλάδα την γλυκειά το αίμα σας εχύθη, / για τις πατρίδος την τιμή για την ελευθεριά, / το κράτος των στραγγαλιστών απ' τον Θεόν εκρίθη / ενώ εσάς σας τίμησε ηρωϊκά παιδιά. // Θα λάμπουν σα μετέωρο μ' ολόχρυσα αστέρια, / τα δυο σας τα ονόματα σαν φάροι φωτεινοί, / θα σας ραντίζουν πάντοτε μ' αρώματα αιθέρια Ελληνοπούλες όμορφες μ' αγγελική φωνή. // Δόξα σ' εσάς πού σβύσατε ηρωικά παιδιά μας, / δόξα σ' εσάς που οι τύραννοι σας πήραν την ζωή, / αιώνια θα μένετε βαθειά μες στην καρδιά μας / για σας τα χείλη θα μιλούν το βράδυ, το πρωί. // Παράδειγμα μάς δώσατε πώς να περιφρονούμε / τον θάνατο όταν πρόκειται για την ελευθέρια, περήφανα και ένδοξα σαν Έλληνες να ζούμε, και την ζωή να δίνωμε στην μάνα την γλυκειά».
Ο Μιχαήλ Γ. Σταυρακάκης από τα Ανώγεια Μυλοποτάμου στέλνει το ποίημα «Καραολής – Δημητρίου» στην εφημερίδα «Η Δράσις» (7 Ιουνίου 1956): Για την αλήθεια δώσατε την / ζωή σας / γεμάτη έρωτες ελπίδες όνειρα / Νεανικά / κάστρο της λευτεριάς ήτανε ή / ψυχή σας / με ιδέες για μεγάλα Ιδανικά. / Ανεβήκατε στον γολγοθά της/ αγχόνης και εφθάσετε ψηλά στης λευ¬τεριάς /τους βωμούς / αντηχήσατε στα πέρατα της οικουμένης όλης / γενήκατε oι φάροι στους σκλάβους / λαούς. /Των τυράννων δώσατε να / καταλάβουν / που σας χαλάσαν τόσο ποταπά /πώς την οργή του σκλάβου / φοβέρα καμμιά δεν την / σταματά.
Στην εφημερίδα Ίδη δημοσιεύθηκε και το ποίημα του Ι.Μ. Σκουλά, «Ελλάς και Κύπρος». Μάλιστα, την προηγούμενη ημέρα στην ίδια εφημερίδα αναγγέλθηκε ότι ο γνωστός ποιητής Ιωάννης Σκουλάς είχε κυκλοφορήσει ποίημα με τίτλο «Ζήτω Κύπρο και ΕΟΚΑ κάτω τύραννοι τα όπλα». Αναφέρει το δημοσίευμα: «Εξεδόθη και εκυκλοφόρησεν ποίημα του γνωστού ποιητού κ. Ιωάννου Σκουλά υπό τον τίτλον: “Ζήτω Κύπρο και ΕΟΚΑ κάτω τύραννοι τα όπλα” εις το οποίον με γλαφυρότητα εξιστορεί τα της εκτελέσεως των Κυπρίων πατριωτών Καραολή και Δημητρίου». Ιδη, σελ. 2, 1 Ιουνίου 1956.
Ελλάς και Κύπρος
Βροντά κι’ αστράφτει καταιγίς σκότος δεν βγωρίζει / Βουνά χαλούν πελώρεια ή σφαίρα κλωνίζει
Κλείστικαν ναοί μεγάλοι τα σύμπαντα πενθούν / Λιβάνι δεν καπνίζει οι αητοί μας δεν πετούν.
Φλόγες δεν ανάβουν ψαλμωδίες δεν δοξολογούν / Σάλπιγκες δεν παιανίζουν τα σήμαντρα αργούν
Αντρειωμένα δεν αντρειαίβουν στο σκοτάδι σκοτεινά / Ο ήλιος δεν φωτείζει χιονισμένα μας βουνά.
«Σημαίνει κι’ η Αγιά Σοφιά το Μέγα Μοναστήρι» / ΕΛΛΑΣ και ΚΥΠΡΟΣ αγκαλιά Όλυμπε κι’ Ακρωτήρι
Χαίρε Ψηλορείτη χαίρε στων τυράννων την οργή / Η ΕΛΛΑΣ θα ξαναλάμψη σαν ολόχρυση αυγή.
Δεν εστήρεψεν ακόμα στους αιώνας θα γεννά / Τούρκο-Βρεττανοί χαθείτε απ’ τα αθάνατα βουνά
Μνήμες… Μνήμονες… Μνήμες Δημητρίου και Καραολή / Ζήτω η ελευθερία κ’ η Ελληνική φυλή.
Ι.Μ. ΣΚΟΥΛΑΣ
Στην εφημερίδα «Η Δρήρος» με κύριο άρθρο με τίτλο «Το νέον κύμα τρομοκρατίας» διαβάζουμε το ποίημα: «Αδούλωτοι» του Γεώργιου Ε. Κοσμαδάκης από το Βραχάσι Λασηθίου:
Σ’ αυτή τη γη που πότισαν με αίμα οι πρόγονοί μας / Κι’ η δάφνη φύτρωσε πυκνή παντού σε κάθε ράχη
Αστράφτει πάλι ολόλαμπρο στον ήλιο το σπαθί μας / Και δίνει την πιο δίκαιη μέσα στις μάχες μάχη
Πανώρηοι πάλι εξορμούν οι παίδες των Ελλήνων / Και συνεχίζουν τη λαμπρή του γένους ιστορία
Τα έπη πάλι ξαναζούν των εποχών εκείνων / Στη νέα δαφνοστέφανη της Κύπρου Εποποιία
Ξυπνούν ξανά και πολεμούν του θρύλου οι Διγενήδες / Υψώνοντας τ’ ανάστημα τρανό μέχρι τ’ αστερια
Κάνουν συντρίμμια τα δεσμά και σπουν τις αλυσίδες / Από τα παντοδύναμα τα’ ατσάλινά τους χέρια
Εδώ πολέμου ιερού πρόμαχος η Ε.Ο.Κ.Α.
Χτυπά παλεύει μάχεται για την Ελευθερία
Καθ’ όλου δεν τους σκιάζουνε των Βρεττανών τα μπλόκα
Και δεν λυγίζουν τα κορμιά στην τόση τυραννία
Για να τινάξουν το ζυγό των βάρβαρων Σαξώνων
Φουχτώνουν πάλι τ’ άρματα με χέρια αντρειωμένα
Ορμούν στα χείλη έχοντας τους ύμνους των προγόνων
Μεθούν ξανά με το ξανθό κρασί του είκοσι ένα
Και δεν θ’ αργήσει να φανή της λευτεριάς η μέρα
Κατά στ’ αφροστεφανωτο νησί της Αφροδίτης
Και θα πνιγή μες το γιαλό του Λιονταριού η φοβέρα
Γιατί το θέλει ο Θεός πούναι Δικαιοκρίτης.
Αθήναι Απρίλιος 1956
Ο Τύπος της Πάτρας
O Τύπος της πρωτεύουσας της δυτικής Ελλάδας και μεγαλύτερης πόλης της Πελοποννήσου δημοσιεύει στα πρωτοσέλιδα του την είδηση της εκτέλεσης των δύο πατριωτών, και φυσικά τα κύρια άρθρα τους είναι αφιερωμένα στη θυσία των Καραολή και Δημητρίου. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι γίνεται παραλληλισμός με τα μέτρα που οι Βρετανοί είχαν πάρει στα Επτάνησα, την περίοδο που αυτά ήταν υπό βρετανική κυριαρχία, χαρακτηριστικός ο τίτλος στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Νεολόγος Πατρών» στις 11 Μαΐου 1956: «Συνεπείς προς τας παραδόσεις των: Οι Άγγλοι επαναλαμβάνουν εν Κύπρω τας εν Επτανήσω ωμάς κακουργίας των», στο άρθρο ο συντάκτης παραλληλίζει όσα συμβαίνουν στην Κύπρο με τα γεγονότα της Ζακύνθου το με τη στάση του Υψόλιθου στις 30 Σεπτεμβρίου 1821, με την εξέγερση των χωρικών στην Κεφαλονιά, το 1849, και καταλήγει στο ερώτημα: «Κατά τι διαφέρουν τα σήμερον τελουμενα εις την Κύπρον όργια από τα τότε; Και αν δεν διαφέρουν, πώς θα ημπορέσουν οι Άγγλοι να μείνουν εις την Κύπρον; Τάχα ημπόρεσαν να μείνουν εις την Επτάνησον, με όλα τα εγκλήματα και κακουργήματά των;».
Η εφημερίδα «Πελοπόννησος» στις 10 Μαΐου 1956 δημοσιεύει κύριο άρθρο με τίτλο, «Δεν θα πεθάνουν ποτέ», ενώ την επόμενη ημέρα στις 11 Μαΐου, η εφημερίδα κυκλοφορεί με πρωτοσέλιδο τίτλο: «Με την κραυγήν ‘‘Ζήτω η Ένωσις της Κύπρου’’ οι δύο νεαροί Κύπριοι αγωνισταί της Ελευθερίας εύρον χθες τον θάνατον εις την αγχόνην», και με κύριο άρθρο: «Η αγχόνη».
Η εφημερίδα «Η Ημέρα» κυκλοφορεί στις 10 Μαΐου με δεύτερο θέμα, αφού καθώς φαίνεται δεν πρόλαβε να αλλάξει το πρωτοσέλιδό της, με δεύτερο θέμα που είχε τίτλο: «Οι μελλοθάνατοι εξωμολογήθησαν και μετέλαβον των Αχράντων Μυστηρίων». Στο φύλλο της 11ης Μαΐου ο κύριος τίτλος είναι, «Ο Καραολής και ο Δημητρίου εβάδισαν διά της αγχόνης προς το εθνικόν πάνθεον. Απέθανον σαν αληθινοί Έλληνες». Στις 13 Μαΐου η εφημερίδα έχει κύριο άρθρο: «Ο θεατής του δήμιου» και κύριο τίτλο: «Γενική απεργία εις όλην την Κύπρον», συνεχίζοντας τα εκτενή ρεπορτάζ της. Ομοίως και ο «Νεολόγος Πατρών», ο οποίος στις 11 Μαΐου 1956, κυκλοφορεί με πρωτοσέλιδο τίτλο: «Η Κύπρος πενθεί τον θάνατον των δύο ηρωϊκών της τέκνων», με υπότιτλο: «Απεργιακόν κύμα εις όλην την νήσον, η Λευκωσία έχει όψιν νεκρουπόλεως».
