Kathimerini.gr
Η Τέρι ήταν ανώτερο στέλεχος εταιρείας, μητέρα και σύζυγος. Επίσης φαινόταν ανίκανη να περιμένει για οποιονδήποτε ή οτιδήποτε. Μια καθυστέρηση ή μια παράκαμψη την εκνεύριζε εμφανώς – ακόμη και λίγα λεπτά αναμονής στην πόρτα του σχολείου για να παραλάβει τα παιδιά της μπορούσαν να την κάνουν να καταρρεύσει, με αποτέλεσμα να αρχίσει να φωνάζει στα σαστισμένα παιδιά της.
Η ψυχοθεραπεία τής άνοιξε τα μάτια, βοηθώντας τη να συνειδητοποιήσει ότι οι αντιδράσεις της ήταν μέρος ενός φαινομένου που ονομάζεται τοξική παραγωγικότητα.
Πρόκειται για μια ψυχαναγκαστική μανία του ατόμου να είναι παραγωγικό με κάθε κόστος – και να μην αισθάνεται ποτέ ότι έχει κάνει «αρκετά». Η τοξική παραγωγικότητα δεν είναι μια πάθηση που μπορεί να διαγνωστεί.
Ωστόσο, μπορεί να έχει μεγάλο κόστος στην ευεξία, αναφέρει η κλινική ψυχολόγος Natalie Dattilo, καθηγήτρια Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.
Παρόλο που η Τέρι «είχε μια σημαντική δουλειά και ήταν πάντα διαθέσιμη να ανταποκριθεί στις εταιρικές απαιτήσεις, αδυνατούσε να ρυθμίσει τα συναισθήματά της και ξεσπούσε σε ανθρώπους που δεν τους άξιζε κάτι τέτοιο», παρατηρεί η Dattilo.
«Άρχισε να αισθάνεται έτσι συνεχώς· ότι κάθε στιγμή έχανε τον χρόνο της, ότι υπήρχαν πράγματα που έπρεπε να γίνουν. Πολλές φορές, όμως, απλώς δεν υπήρχαν».
Καθώς η τεχνολογία επιτρέπει να είμαστε πάντα και παντού προσβάσιμοι, υπάρχει μια έμμεση προσδοκία ότι πρέπει να είμαστε πάντα διαθέσιμοι και πρόθυμοι να κάνουμε άλλη μία δουλειά, ανεξαρτήτως της ώρας.
«Η τοξική παραγωγικότητα είναι στην πραγματικότητα μια εσωτερική πίεση να είμαστε διαρκώς παραγωγικοί και να δίνουμε προτεραιότητα στις υποχρεώσεις, εις βάρος της ψυχικής και σωματικής μας υγείας», σχολιάζει η Dattilo. «Εμφανίζεται αιφνιδίως και μας βρίσκει απροετοίμαστους. Ξαφνικά, αισθανόμαστε παγιδευμένοι στις υποχρεώσεις και η απομάκρυνση από αυτές μοιάζει να έχει υπερβολικά μεγάλο κόστος».
Φαινόμενο των καιρών
Η επαγγελματική εξουθένωση (γνωστή ως burnout) –η οποία χαρακτηρίζεται από εξάντληση και κυνισμό σε σχέση με τη δουλειά, και μειώνει την παραγωγικότητα– χαρακτηρίστηκε ως «επαγγελματικό φαινόμενο» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 2019.
Όμως η τοξική παραγωγικότητα δεν είναι το ίδιο, αν και σίγουρα μπορεί να συμβάλει στην εξουθένωση, παρατηρεί η Dattilo.
«Με την τοξική παραγωγικότητα αντλείτε λιγότερη ικανοποίηση από την εργασία σας, κάτι που είναι χαρακτηριστικό σημείο της εξουθένωσης», αναφέρει. «Έχετε χάσει τη χαρά της εργασίας και την ικανότητα να ασχολείστε με αυτή με τρόπο που να σας προσφέρει ικανοποίηση».
Η έννοια της τοξικής παραγωγικότητας απέκτησε νέα σημασία μετά την πανδημία, κατά την οποία η αυξημένη χρήση της εργασίας από το σπίτι και της υβριδικής εργασίας αύξησε παράλληλα την αίσθηση ότι πρέπει να είμαστε πάντοτε «απίκο».
Η ανάγκη να συμμετέχεις σε τηλεφωνικές επικοινωνίες και τηλεδιασκέψεις από το σπίτι –και την ίδια ώρα να πρέπει να φροντίζεις να κάνουν τα παιδιά τα μαθήματά τους– δημιούργησε μια αυξημένη πίεση να είσαι τα πάντα όλα.
Ωστόσο, η τοξική παραγωγικότητα δεν περιορίζεται στις ώρες εργασίας. Επηρεάζει και την προσωπική ζωή. «Πολλοί από εμάς μπερδεύουμε τη δουλειά με τη ζωή σε τέτοιο σημείο, που είναι δύσκολο να τις ξεχωρίσουμε», επισημαίνει η Dattilo.
Οι έρευνες δεν έχουν εξετάσει κατά πόσο η τοξική παραγωγικότητα επηρεάζει διαφορετικά τα δύο φύλα, σημειώνει η Dattilo. «Αλλά ίσως είναι ακόμη πιο δύσκολο να αναγνωριστούν τα σημάδια τοξικής παραγωγικότητας στις γυναίκες», αναφέρει.
«Είναι κάτι που κάνουμε έτσι κι αλλιώς όλη την ώρα. Περνάμε από το ένα πράγμα στο άλλο, συντονίζοντας μετακινήσεις, ετοιμάζοντας γεύματα, απαντώντας σε κλήσεις τηλεφωνικές ή διαδικτυακές. Έχουμε μάθει να είμαστε πολυάσχολες και πρέπει να κάνουμε προσπάθεια για να χρησιμοποιήσουμε τον ελεύθερο χρόνο μας για ξεκούραση, χωρίς να έχουμε ενοχές».
Προειδοποιητικά σημάδια
Πώς μπορείτε να καταλάβετε αν διολισθαίνετε σε μια τοξική νοοτροπία; Η Dattilo επισημαίνει τα εξής σημάδια:
Μια ψευδής αίσθηση επείγοντος. Πάντα τρέχετε βιαστικά να κάνετε το επόμενο πράγμα και δεν αισθάνεστε ότι μπορείτε να μειώσετε ταχύτητα, παρά μόνο όταν έχουν γίνει όλα.
Ανικανότητα να χαλαρώσετε. Η έννοια του ελεύθερου χρόνου δεν συνάδει με την ανάγκη να εξακολουθείτε να πιέζετε τον εαυτό σας να παραμείνετε δραστήρια. Κάθε ελεύθερο λεπτό «πρέπει» να γεμίζει και το να κάνετε διάλειμμα μοιάζει με τεράστια σπατάλη χρόνου.
Αίσθημα ενοχής ή ντροπής ότι δεν κάνετε αρκετά. Το να αφήσετε στην άκρη έστω και μία από τις υποχρεώσεις σάς αποσταθεροποιεί. Η Dattilo πιστεύει ότι αυτό το χαρακτηριστικό είναι ίσως το πιο καταστροφικό. «Η ενοχή και η ντροπή είναι ο δρόμος που οδηγεί στο άγχος και στην κατάθλιψη», επισημαίνει.
Ακόμη και με αυτά τα σημάδια, μπορεί να είναι δύσκολο να αναγνωρίσετε ότι έχετε πρόβλημα. Ποιο είναι το σημείο καμπής; «Δεν είναι πάντα εμφανές και μπορεί να σας αιφνιδιάσει», σχολιάζει η Dattilo.
«Μπορεί να ξυπνήσετε μια μέρα και να συνειδητοποιήσετε ότι είστε εξαντλημένη και ότι ο ύπνος δεν σας ξεκουράζει πλέον. Επίσης αρχίζετε να αισθάνεστε ότι είστε παγιδευμένες σαν τα ποντίκια στον τροχό και δεν μπορείτε να βγείτε, γιατί αν το κάνετε, οι υποχρεώσεις θα αρχίσουν να στοιβάζονται και δεν θα πάρετε ποτέ πίσω τον έλεγχο».
Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία
Όπως θα ήταν ίσως αναμενόμενο, η συνεχής διανοητική και σωματική ένταση που σχετίζεται με την τοξική παραγωγικότητα μπορεί να έχει ύπουλες επιπτώσεις στην υγεία. Στην κορυφή της λίστας, λέει η Dattilo, βρίσκονται η αϋπνία, το άγχος και η κατάθλιψη.
Μια περίεργη παραφυάδα αυτών των επιπτώσεων στην ψυχική υγεία είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορεί στη συνέχεια να διαβρώσουν την τοξική παρόρμηση ενός ανθρώπου να είναι παραγωγικός.
«Η κατάθλιψη που προκαλούν έχει ενδιαφέρον, επειδή χάνεις ξαφνικά τα κίνητρά σου», εξηγεί η Dattilo. «Όταν έχουμε άγχος, εξακολουθούμε να ενδιαφερόμαστε πολύ για τη δουλειά – ίσως μάλιστα και παραπάνω από όσο χρειάζεται. Είμαστε υπερβολικά αφοσιωμένοι, αλλά και σε συνεχή εγρήγορση για να διεκπεραιώσουμε τα πάντα».
«Εάν το άγχος οδηγήσει σε κατάθλιψη, όλη η δουλειά είναι ακόμη εκεί, αλλά είμαστε πολύ λιγότερο κινητοποιημένοι για να τη διεκπεραιώσουμε», προσθέτει. «Το χάσμα ανάμεσα σε αυτά που πρέπει να γίνουν και στην απαιτούμενη ενέργεια για να τα εκτελέσουμε διευρύνεται. Αυτό μπορεί να μας προκαλέσει έντονη δυσφορία και παράλυση».
Σπάστε τον κύκλο
Η Dattilo συνιστά τις εξής απλές στρατηγικές που θα σας βοηθήσουν να καταπολεμήσετε την τοξική παραγωγικότητα και να αποκτήσετε ξανά μια πιο ισορροπημένη νοοτροπία:
Πάρτε βαθιές αναπνοές. Ηρεμήστε το υπερβολικά διεγερμένο νευρικό σας σύστημα με μια απλή καθημερινή ρουτίνα με βαθιές αναπνοές. Πέντε φορές την ημέρα καθίστε ήσυχα και «αναπνεύστε συνειδητά» για αρκετά λεπτά, εισπνέοντας για πέντε δευτερόλεπτα και στη συνέχεια εκπνέοντας για άλλα πέντε.
«Η σύσταση αυτή βασίζεται σε έρευνες που δείχνουν ότι ο βέλτιστος ρυθμός αναπνοής για τη ρύθμιση του νευρικού συστήματος είναι πέντε με έξι αναπνοές ανά λεπτό, δηλαδή περίπου 10 δευτερόλεπτα για κάθε αναπνοή», αναφέρει η Dattilo.
Κρατήστε ημερολόγιο. Είτε πρόκειται για ένα κλασικό ημερολόγιο είτε για ένα πρόχειρο χαρτί με «σκέψεις ατάκτως ερριμμένες», η τήρηση ημερολογίου –κατά προτίμηση με στιλό και όχι με πληκτρολόγιο– βοηθά να οργανώσετε τις περιπλανώμενες σκέψεις.
«Αυτό απαιτεί λίγα λεπτά το πολύ και σας δίνει την ευκαιρία να κάνετε μια παύση και να συγκροτηθείτε», εξηγεί η Dattilo. «Το γράψιμο προσφέρει μεγάλη γείωση και η διαύγεια πηγάζει από το γεγονός ότι μειώνετε τους ρυθμούς σας».
Εξετάστε τη σχέση σας με τον ελεύθερο χρόνο. Μπείτε σε ένα ήσυχο δωμάτιο χωρίς τηλέφωνο, χωρίς τηλεόραση και χωρίς άλλους ανθρώπους και παρατηρήστε πόση ώρα θα περάσει έως ότου αρχίσετε να νιώθετε άγχος ή ταραχή από το γεγονός ότι δεν κάνετε τίποτα. Επαναλάβετε αυτή την πρακτική κάθε μέρα, με στόχο να αυξήσετε αυτόν τον χρόνο. Αν έχετε την τάση να αγχωθείτε, δοκιμάστε να πάρετε βαθιές αναπνοές στη διάρκεια αυτού του διαστήματος.
«Η πρακτική αυτή αποτελεί τόσο αξιολόγηση όσο και παρέμβαση», λέει η Dattilo. «Είναι μια καλή τεχνική για να εκπαιδεύσετε καλύτερα τον εαυτό σας να μην κάνει τίποτα».
Και οι τρεις αυτές στρατηγικές μπορούν να αποδειχθούν καλές μορφές αυτοφροντίδας, σχολιάζει η Dattilo. «Η τήρησή τους μας στέλνει το μήνυμα ότι αξίζουμε τον χρόνο και την προσπάθεια να φροντίσουμε τον εαυτό μας», προσθέτει.
Πάρτε μια άδεια – η υγεία σας θα σας είναι υπόχρεη
Παρόλο που οι ημέρες των διακοπών και οι άλλες αμειβόμενες αργίες έχουν σχεδιαστεί για να μπορούν οι εργαζόμενοι να ξαναφορτίσουν τις μπαταρίες τους και να ανακάμψουν, πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι σχεδόν οι μισοί εργαζόμενοι δεν τις εκμεταλλεύονται.
Αυτή η προσέγγιση όμως είναι λανθασμένη, δηλώνει μια ειδική του Χάρβαρντ.
Έρευνα που δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο του 2023 από το Ερευνητικό Κέντρο Pew έδειξε ότι 46% των Αμερικανών εργαζομένων πήραν μικρότερη άδεια από αυτήν που τους προσφερόταν από τους εργοδότες τους, είτε επρόκειτο για διακοπές είτε για αναρρωτικές άδειες ή επισκέψεις σε γιατρούς. Το εύρημα αυτό δεν εκπλήσσει την κλινική ψυχολόγο Natalie Dattilo, καθηγήτρια Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ. «Εκπλήσσομαι που το ποσοστό δεν είναι υψηλότερο», δηλώνει.
Τα άτομα που απάντησαν στην έρευνα είπαν ότι δεν χρησιμοποίησαν όλο τον προβλεπόμενο χρόνο για τους εξής λόγους:
• 52% δήλωσαν ότι δεν αισθάνονταν ότι χρειαζόταν να λείψουν περισσότερο.
• 49% ανέφεραν ότι ανησυχούσαν μήπως μείνουν πίσω στη δουλειά.
• 43% αισθάνονταν άσχημα για τους συναδέλφους τους, που θα επιβαρύνονταν με περισσότερη δουλειά όσο εκείνοι θα έλειπαν.
• 16% φοβούνταν ότι, αν έπαιρναν όλη την άδεια, μπορεί να κινδύνευε η θέση εργασίας τους.
Ο φόβος τού να μείνουν πίσω στη δουλειά δεν εκπλήσσει την Dattilo. «Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν πολύ άβολο το να πάρουν άδεια», αναφέρει. «Επιστρέφουν και βρίσκονται μπροστά σε μια στοίβα από υποχρεώσεις. Μακροπρόθεσμα, λοιπόν, έχουν άραγε οι διακοπές το όφελος που ελπίζαμε; Είναι πράγματι διάλειμμα;»
Ωστόσο, η σκληρή δουλειά για μήνες χωρίς σταματημό μπορεί να ροκανίσει την ψυχική και σωματική σας υγεία, δηλώνει η Dattilo. Η στάση αυτή μπορεί να επηρεάσει το ανοσοποιητικό σας σύστημα, αφήνοντάς σας καταπονημένους και προκαλώντας προβλήματα, π.χ. ιούς και άλλες λοιμώξεις, να πάρουν το πάνω χέρι – ίσως και ακόμη μεγαλύτερες απειλές.
«Το να είμαστε συνέχεια σε κατάσταση ενεργοποίησης ή φόρτισης αυξάνει τη συναισθηματική και σωματική μας φθορά», λέει η Dattilo. «Αν δεν κάνετε διαλείμματα τώρα, το σώμα σας μπορεί να σας αναγκάσει να κάνετε διάλειμμα αργότερα».
