Του Γιάννη Ιωάννου
Όταν πριν από 12 μήνες, ακριβώς, η Ρωσία εισέβαλλε στην Ουκρανία πολιορκώντας ουσιαστικά το Κίεβο ελάχιστοι ήταν αυτοί, ιδίως στην ελληνόφωνη ανάλυση, που προέβλεπαν πως ο πόλεμος στη σημαντικότερη περιοχή του μετασοβιετικού χώρου θα είχε τόσο μεγάλη διάρκεια. Κι αυτό διότι είτε προέβλεπαν πως η Ουκρανία θα καταρρεύσει εντός λίγων μόνο ημερών, είτε υποστήριζαν πως ο πόλεμος θα έχει την μορφή της ταραγμένης περιόδου 2013-2015 -με επίκεντρο την ανατολική Ουκρανία.
Στη σημαντικότερη στρατιωτική σύγκρουση επί ευρωπαϊκού εδάφους μεταπολεμικά καταρρίφθηκαν πάρα πολύ μύθοι. Και το Κίεβο όχι μόνο άντεξε αλλά η Ρωσία του Πούτιν εισήλθε σε ένα πόλεμο ο οποίος της στοίχισε και της στοιχίζει σε απώλειες, σε διεθνές πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, οικονομικά αλλά και ως προς το γόητρο του ίδιου του Ρώσου Προέδρου -που τα τελευταία χρόνια είχε χτίσει το προφίλ του πανίσχυρου ηγέτη, που πόζαρε ημίγυμνος και που συντηρούσε τον ψυχροπολεμικό μύθο του αήττητου ρωσικού στρατού. Η σημαντικότερη ίσως απώλεια -αν κάποιος επιχειρήσει να παίξει τον ρόλο του ιστορικού του μέλλοντος- για την Ρωσία εξάλλου σε αυτό τον πόλεμο είναι ακριβώς αυτή: Της μαλακής ισχύος (soft power). Που τόσο μεταπολεμικά όσο και μετα-ψυχροπολεμικά, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, συντηρούσε σε επίπεδο αφηγημάτων, ιδεολογικής σύνθεσης και πολιτικοκοινωνικής διείσδυσης στον γεωγραφικό χώρο που συναποτέλεσε -σε δύο ιστορικούς χρόνους- την Ρωσική Αυτοκρατορία (1721-1917) και την ισχυρή Σοβιετική Ένωση (1945-1989).
Θα κλείναμε την εισαγωγή για την ανάλυση του ενός χρόνου πολέμου στην Ουκρανία, αναπόφευκτα, με την περιοδολόγησή του: Στη πρώτη φάση (24.02-Άνοιξη 2022) όπου η Ρωσία πιέζει με επίκεντρο το Κίεβο και το μέτωπο σε Νότο και κεντρική Ουκρανία, όλη την έκταση της ουκρανικής επικράτειας. Την δεύτερη φάση (ουκρανική αντεπίθεση), όπου οι ουκρανικές δυνάμεις περνούν στην αντεπίθεση με επίκεντρο την ανακατάληψη εδαφών στην Χερσώνα και το Χάρκοβο και την παρούσα, τρίτη φάση, όπου Ουκρανία και Ρωσία επιδίδονται σε έναν κοστοβόρο, στατικό, πόλεμο φθοράς με επίκεντρο τις περιοχές του Ντονμπάς (Λουγκάνσκ και Ντονέτσκ). Μια επανάληψη, αν θέλετε, των εχθροπραξιών της περιόδου 2014-2015 αλλά σε μεγαλύτερη έκταση.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία, τέλος, κατέρριψε την generic στρατιωτική ανάλυση μιας ολόκληρης γενιάς νέων αναλυτών που μιλούσαν, εν ολίγοις, για «πολέμους με κουμπιά». Παρά τις επιμέρους -σε τεχνογνωσιακό επίπεδο- εμφανίσεις σύγχρονων οπλικών συστημάτων και πρακτικών, ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί την αποθέωση της προσωκρατικής προσέγγιση του Ηράκλειτου για το «πόλεμος πάντων μέν πατήρ ἐστι, πάντων δέ βασιλεύς» με το χαράκωμα, το όρυγμα, το πτυοσκάπανο και την ορμή του πεζού μαχητή να κυριαρχούν στο πεδίο -με την αισθητική ως προς την βία να ταιριάζει στο συγκείμενο του ολοκληρωτικού πολέμου που κληρονόμησε (στην ιστορία του τελευταίου) η ανθρωπογεωγραφία των συγκρούσεων στο ανατολικό μέτωπο της περιόδου 1941-1944.
Παρά την αριθμητική υπεροπλία της Ρωσίας, η Ουκρανία άντεξε με την βοήθεια της Δύσης για ένα χρόνο με τις απώλειες του πολέμου να ξεπερνούν, σύμφωνα με εκτιμήσεις, τις 200.000 για τον ρωσικό στρατό. Ο πόλεμος στην Ουκρανία σε λίγο καιρό αναμένεται να ξεπεράσει τους νεκρούς των βίαιων συγκρούσεων στα Βαλκάνια των 90’s από την διάλυση της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας.
Η επίδραση του πολέμου
Η ρωσική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου αποτελεί καταλυτικό σημείο στις Διεθνείς Σχέσεις του 21ου αιώνα με συνέπειες σε κάθε έκφανση του διεθνούς συστήματος αλλά και επιμέρους προεκτάσεις σε περιφερειακό επίπεδο. Συνοπτικά θα μπορούσε να πει κανείς πως επιταχύνει τον παγκόσμιο μετασχηματισμό ισχύος για τις επόμενες δεκαετίες σε τρεις βασικούς άξονες:
• Ως προς την παγκόσμια ηγεμονία σε σχέση με τον ρόλο των ΗΠΑ, της ΕΕ, της Ρωσίας και της Κίνας σε επίπεδο διεθνούς συστήματος.
• Σε σχέση με το πως θα διαμορφωθούν μελλοντικά τόσο οι σχέσεις Ρωσίας-Δύσης/ΕΕ όσο και οι ευρωατλαντικές σχέσεις καθώς και σε ποιο βαθμό θα αυτονομηθεί η Ευρώπη σε σχέση με την ασφάλεια της αλλά και την διαδικασία ολοκλήρωσης στους τομείς της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής άμυνας.
• Αναφορικά με το ίδιο το μέλλον των συγκρούσεων στον λεγόμενο μετασοβιετικό χώρο δεδομένης της τάσης που έχουν να μετατρέπονται σε «παγωμένες συγκρούσεις» (frozen conflicts) με το αποτύπωμα της Ρωσίας στις εν λόγω περιοχές κατά την διάρκεια της μεταπολεμικής ανάπτυξης να είναι έντονο.
Ως εκ τούτου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν κρίνει μόνο το μέλλον της Ρωσίας του Πούτιν. Είναι μια διαδικασία που δημιουργεί, εκ βάθρων, το ουκρανικό κράτος που γεωγραφικά αποτέλεσε -στο ιστορικό του πλαίσιο επί Ψυχρού Πολέμου- το σημαντικότερο μέρος της Σοβιετικής Ένωσης πριν την ανεξαρτησία του, το 1991. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια διαδικασία παράλληλης εθνογένεσης και κρατικογέννησης για τους Ουκρανούς που δείχνουν -δια πυρός και σιδήρου- να κερδίζουν, οριστικά αυτή την φορά, τον προσανατολισμό τους με σταθερά πλέον την Δύση και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό είναι κάτι που δεν γίνεται να αγνοήσει κανείς ανεξαρτήτως του πως προσεγγίζει αναλυτικά τον πόλεμο της Ουκρανίας.
Η εικόνα του Ουκρανού Προέδρου, Βολομίντιρ Ζελένσκι, να υπογράφει στο εμπόλεμο Κίεβο την αίτηση ένταξης στους κόλπους της ΕΕ αποτελεί πλέον μια ιστορική φωτογραφία από τον 21ο αιώνα. Ο Ουκρανός Πρόεδρος, κωμικός ηθοποιός στο επάγγελμα, μετατράπηκε πολύ γρήγορα σε ένα ηγέτη σε περίοδο πολέμου που κέρδισε τον σεβασμό της διεθνούς κοινότητας και ηγήθηκε μιας χώρας που πολεμά για την ανεξαρτησία και την ελευθερία της.
Πώς θα τελειώσει
Ο πόλεμος στην Ουκρανία κάποια στιγμή θα τελειώσει με συνομιλίες και με μια έκβαση -όχι απαραίτητα με όρους αποφασιστικής νίκης επί του πεδίου και άνευ όρων συνθηκολόγησης του ενός εκ των δύο αντιμαχόμενων μερών. Το εγγύτερο παράδειγμα πολέμου με πρωταγωνιστή την Ρωσία που θα μας έδειχνε το πως, είναι ο πρώτος και ο δεύτερος πόλεμος της Τσετσενίας (1994-1996, 1999) με την συνθήκη της Μόσχας (1997) να δίνει προσωρινό τέλος στο πρώτο πόλεμο. Αυτό που δεν γνωρίζουμε προς το παρόν είναι αν το Μινσκ ΙΙ (2015) τέλειωσε τον πρώτο πόλεμο της Ουκρανίας ή αν οι συγκρούσεις της περιόδου 2014-2015 ήταν απλά το προεόρτιο αυτού που βιώνουμε μετά τις 24 Φεβρουαρίου, πέρυσι, και που αποτελεί, όντως, τον «πρώτο πόλεμο της Ουκρανίας». Ανεξαρτήτως έκβασης πάντως ο χρονικός ορίζοντας της Άνοιξης του 2024 προσφέρει ένα ενδιαφέρον, σημειολογικά, ορόσημο μιας και τόσο η Ουκρανία όσο και η Ρωσία του Πούτιν έχουν εκλογές. Με το πεδίο διεθνούς ενδιαφέροντος εδώ να είναι στραμμένο στη Μόσχα και στο αν θα επιβιώσει πολιτικά ο Πούτιν ή όχι -με οποιαδήποτε πρόβλεψη για το πως θα είναι η Ρωσία της επόμενης ημέρας χωρίς αυτόν στην εξουσία να είναι, στη παρούσα φάση, επισφαλής.
Εκτός απροόπτου, η συγκέντρωση δυνάμεων και στρατιωτικής βοήθειας με προηγμένα όπλα για την Ουκρανία και η ανασυγκρότηση των ρωσικών δυνάμεων προϊδεάζουν για ένα νέο κύκλο πόλεμου υψηλής έντασης τις επόμενες εβδομάδες καθώς θα υποχωρεί ο χειμώνας. Μια τέταρτη φάση στην οποία έχει σημασία να δούμε αν το Κίεβο επιθυμεί να επιτεθεί στη χερσόνησο της Κριμαίας κι αν, ακολούθως, η Ρωσία θέλει να επαναφέρει την πίεση στη κεντρική Ουκρανία -με επίκεντρο το Χάρκοβο. Η νέα αυτή επιμήκυνση του πολέμου θα έχει και κάποιου είδους έκβαση, με στρατιωτικούς όρους, που θα κρίνει σε μεγάλο βαθμό το πως θα προσεγγίζουμε τον πόλεμο της Ουκρανίας μετά το καλοκαίρι του 2023. Και που θα καθορίσει το πλαίσιο για συνομιλίες στο Ουκρανικό, ενεγράφοντας το πεδίο της διπλωματικής δράσης.
Η τακτική κατάσταση επί του εδάφους τους τελευταίους μήνες με επίκεντρο το Μπαχμούτ. Σε ένα σκηνικό στατικού πολέμου χαρακωμάτων με πολλαπλές απώλειες λόγω πυροβολικού για κάθε πλευρά, η Ρωσία δείχνει να σταθεροποιεί το μέτωπο στα ανατολικά προκειμένου να μην απειληθούν στο μέλλον τα κέρδη της -από το 2015- στην επαρχία Ντονμπάς.
Αντί επιλόγου
H προχθεσινή ομιλία του Ρώσου Προέδρου Πούτιν ενώπιον της δεξαμενής σκέψης «Valdai», μπορεί να ήταν τετριμμένη ως προς το ιδεολογικό στίγμα παράθεσης της πάγιας αντιδυτικής ρητορικής του Κρεμλίνου ωστόσο φανέρωσε την πρόθεση της Μόσχας για την επόμενη ημέρα σε σχέση με τις ισορροπίες ισχύος του διεθνούς συστήματος. Ο Πούτιν ανακοίνωσε την αποχώρηση της Ρωσίας από την συνθήκη START (Strategic Arms Reduction Treaty). Οι συμφωνίες START δεν είναι μια μονοδιάστατη διεθνής συνθήκη. Αποτέλεσαν ένα σύνολο διπλωματικών εργαλείων (START I και ΙΙ, new START) διαλόγου Δύσης-Ρωσίας που διήρκησε, διπλωματικά, τρεις δεκαετίες από το 1991 έως το 2011 και που αποτέλεσε το κατεξοχήν πεδίο συνεννόησης Ουάσιγκτον-Μόσχας στη μεταψυχροπολεμική εποχή. Η πράξη αυτή δείχνει να είναι περισσότερο συμβολική δείχνοντας προς την κατεύθυνση του επαναπροσδιορισμού του διαλόγου Δύσης-Ρωσίας που θα διαμορφωθεί μελλοντικά από την έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία, και λιγότερο -χωρίς να υποτιμάται η δυναμική- μια επανέναρξη ενός ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού ισχύος με στρατιωτικό αποτύπωμα -με φόντο τα στρατηγικά, πυρηνικά, όπλα.
Η συμφωνία New START (2010-2011) προβλέπει την περαιτέρω μείωση του οπλοστασίου (στρατηγικών επιθετικών όπλων) για τις ΗΠΑ και την Ρωσία. Σφράγισε μάλιστα τις σχέσεις Ουάσιγκτον-Μόσχας στη πρώτη δεκαετία του 2010 κι αμέσως μετά τον πόλεμο της Γεωργίας του 2008. Η απόφαση Πούτιν για αποχώρηση από την συνθήκη προκαλεί, αναπόφευκτα, ανησυχία. Βάζει ωστόσο την Ρωσία σε μια νέα κούρσα εξοπλισμών, που όπως συνέβη και ψυχροπολεμικά, δεν είναι δεδομένο ότι θα κερδίσει.
Καταληκτικά, ο πόλεμος στην Ουκρανία -σε Κύπρο κι Ελλάδα- μας υπενθυμίζει πόσο δύσκολα μια δύσκολη κατάσταση πραγμάτων μπορεί να αλλάξει άρδην τις ισορροπίες ειρήνης και πολέμου. Ταυτόχρονα μας βοηθά να αναστοχαστούμε επί της ιδεολογικοποίησης της ανάλυσης της διεθνούς πολιτικής έναντι της ψύχραιμης κι επιστημονικής προσέγγισης -πτυχή που είδαμε εν μέσω τεράστιων ιδεοληπτικών αγκυλώσεων -εξ’ αριστερών και δεξιών- για την Ρωσία του Πούτιν στη δημόσια σφαίρα (ΜΜΕ, ακαδημαϊκή κοινότητα, κοκ). Τέλος, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι, με διαφορά, η σημαντικότερη εξέλιξη επί ευρωπαϊκού εδάφους των τελευταίων δεκαετιών. Που μέσα της κυοφορεί όλες εκείνες τις πολιτικές δυναμικές που θα διαμορφώσουν, μελλοντικά, το διεθνές σύστημα στο πρώτο μισό του 21ου αιώνα. Και που μας υπενθυμίζει -ιδίως στη κατεχόμενη Κύπρο- την αξία της ειρήνης ως αγαθού.
Η «Καθημερινή Κύπρου» για το Ουκρανικό
Η ηλεκτρονική έκδοση της «Κ» παρέθεσε πέραν των 90 συνολικά αναλύσεων που κάλυψαν όλες τις εξελίξεις στην Ουκρανία πριν, ακόμη, από την ρωσική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου. Στα κείμενα παρατίθενται πτυχές ιστορικής, διπλωματικής αλλά και τεχνικής ανάλυσης για τα γεγονότα της Ουκρανίας που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα εξελίξεων σε πραγματικό χρόνο.
Κι αν δεν υπάρχει plan B για τον Πούτιν;
Πώς θα έμοιαζε ένας πόλεμος στην Ουκρανία
Oι δύσκολες εξισώσεις του Ουκρανικού
200 ημέρες πολέμου - Τι σημαίνει η Ουκρανική αντεπίθεση
Μπορεί η Ουκρανία να κερδίσει τον πόλεμο;
