Του Γιάννη Ιωάννου
Μετά από έξι και πλέον μήνες πολέμου στην Ουκρανία, οι ένοπλες δυνάμεις της τελευταίας δείχνουν να αντεπιτίθεται σε παραπάνω από ένα μέτωπα ρωσικής κατοχής και να δημιουργούν ρήγματα τόσο στην κατεχόμενη Χερσώνα, στον ουκρανικό νότο, όσο και στον άξονα του Χαρκόβου. Για την Μόσχα ο πόλεμος δείχνει -πέραν των ανατολικών επαρχιών- να μην ικανοποιεί την αρχική στρατηγική στόχευση για γρήγορη κατάρρευση της κυβέρνησης του Κιέβου.
Και οι δημόσιες εμφανίσεις του Ρώσου Προέδρου, Βλαντίμιρ Πούτιν, σχολιάζονται πλέον για τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος αλληλοεπιδρά με τους αρχιστράτηγούς του.
Την περασμένη Δευτέρα ωστόσο, ο Πούτιν για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες προχώρησε ένα βήμα παραπέρα σε σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Υιοθετώντας, κι επισήμως, ένα κείμενο 31 σελίδων που συνοψίζει το νέο ρωσικό δόγμα εξωτερικής πολιτικής: Toν «Ρωσικό Κόσμο» (“Русский мир”). Mια ιδέα που δεν είναι ακριβώς νέα όσον αφορά το ιδεολογικό της περιεχόμενο αλλά που ποτέ πριν την ιστορική εμφάνιση και επανεμφάνισή της, στις δεκαετίες του ’90 και του ’00, δεν περιέγραφε πλήρως ένα τυποποιημένο ιδεολογικό μανιφέστο χάραξης και άσκησης εξωτερικής πολιτικής.
Στα 00’s η ιδέα του «Ρωσικού Κόσμου» επανήλθε από την Ρωσική Εκκλησία ως κυρίαρχη ιδεολογία μέσω του Πούτιν. Η εικόνα Ρώσων ιερέων να ευλογούν όπλα έγινε έκτοτε σύνηθες φαινόμενο στη ρωσική δημόσια σφαίρα.
Ο «Ρωσικός Κόσμος» ως δόγμα
Η έννοια της τυποποίησης του δόγματος της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας δεν είναι κάτι καινούργιο. Στο κείμενο των 31 σελίδων εξάλλου που υιοθέτησε την περασμένη Δευτέρα ο Πούτιν, αντιλαμβάνεται κανείς διαχρονικές γεωπολιτικές ιδέες όπως την αντίληψη της Ρωσίας ως μεγάλης ναυτικής δύναμης, την ενίσχυση της εξωτερικής πολιτικής μέσω της συνεργασίας με τα σλαβικά έθνη, την Κίνα και την Ινδία, καθώς και την ισχυροποίηση των δεσμών της χώρας με τη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική και την Αφρική. Ένα υβρίδιο δηλαδή πάγιων αντιλήψεων της ψυχροπολεμικής και μεταψυχροπολεμικής Ρωσίας που τα τελευταία χρόνια έχουν ισχυρό αποτύπωμα σε επίπεδο παραδοσιακής ισχύος ή διεθνούς διπλωματικής πρακτικής:
• Στις στρατιωτικές επεμβάσεις της Ρωσίας στον λεγόμενο μετασοβιετικό χώρο (post-soviet space) όπως οι στρατιωτικές επεμβάσεις στην Ουκρανία, το 2014, και παλιότερα στην Γεωργία (2008) και την Τσετσενία (δύο πόλεμοι 1994-1996 και 1999-2000)
• Στην επιστροφή της Ρωσίας στην Μεσόγειο, ιδίως μετά την στρατιωτική επέμβαση στη Συρία το 2015 και την εγκαθίδρυση ναυτικών βάσεων στην Ταρτούς και στη Λατάκεια και
• Στην διαχρονική διπλωματική και οικονομική διασύνδεση της Ρωσίας με χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής σε διμερές ή πολυμερές επίπεδο (πχ χώρες BRICS)
Αυτό που ωστόσο διαπερνά το κείμενο των 31 σελίδων είναι η ιδεολογική προβολή του πολέμου στην Ουκρανία, που αυτή την φορά δεν αφορά ούτε σε… μυστικά εργαστήρια παραγωγής ιών, ούτε στο ναζιστικό συγκείμενο του ουκρανικού ιστορικού εθνικισμού αλλά ούτε και σε σχέση με την επιδίωξη της χώρας, μετά το 2013, να προχωρήσει με την ενταξιακή της πορεία σε δυτικά σχήματα πολιτικής και στρατιωτικής ολοκλήρωσης όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Ο «ρωσικός κόσμος» είναι ιδεολογικά διανθισμένος από την πολιτική.. θεολογία του ρωσικού εξεψιοναλισμού. Επαναφέροντας μια ιδέα που στα 90’s εμφανίστηκε ως concept μαλακής ισχύος (soft power) για να γίνει στη συνέχεια μιας μορφής ρωσικού φυλετικού εθνικισμού.
Μωσαϊκό από τον Καθεδρικό των Ενόπλων Δυνάμεων στο «Πάρκο Πατριωτών» της δυτικής Μόσχας. Η συνύπαρξη της ρωσικής ορθόδοξης αγιογραφίας με την σοβιετική εμφάνιση των Ρώσων στρατιωτών του Β’ ΠΠ δημιουργεί μια ιδεολογική σύνθεση στοιχεία της οποίας υπάρχουν έντονα εντός του «ρωσικού κόσμου».
Η θεολογία ως ιδεολογία
H ιδεολογική βάση του «Ρωσικού Κόσμου» είναι ένας contemporary συνδυασμός ρωσικού εξεψιοναλισμού και φυλετικών αντιλήψεων που επιβίωσαν, συνολικά, στη ρωσική εμπειρία προεπαναστατικά αλλά και μετά το 1989 και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Η εν λόγω διάσταση κάνει τον «Ρωσικό Κόσμο» να έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σύγχρονου νεοεθνικισμού, που ωστόσο έχουν την δική τους θεολογία. Ακριβώς γιατί την ιδέα την προώθησε η Ρωσική Εκκλησία μετά το 1999 και στο παρελθόν ο Πούτιν αναφέρθηκε εκτενώς στην ύπαρξη εκατομμυρίων Ρώσων εκτός Ρωσίας που ανήκουν στον εν λόγω κόσμο. Είναι συνεπώς μιας μορφής ιδεολογικοποιημένη θεολογία που ενίοτε δημιούργησε και τριγμούς εντός της Ρωσικής Εκκλησίας που είδε φαινόμενα αιρέσεων και occultism στη διάδοσή της από τα υψηλά δώματα της θεολογικής ιεραρχίας. Κάτι τέτοιο φυσικά ενισχύεται τόσο από τον ρωσικό φυλετισμό (που είναι tribal φύσεως και όχι όπως αυτός του δυτικού κόσμου που εξυψώνει την λευκή «άρεια» φυλή) όσο κι από τον κλασικό μεσσιανισμό που ενυπήρχε διαχρονικά στη ρωσική Ιστορία, κάνοντας τους Ρώσους «αυτούς που θα σώσουν τον κόσμο» -ακόμη και μέσα από τις σελίδες της ρωσικής κλασικής λογοτεχνίας. Ουσιαστικά, ο «Ρωσικός Κόσμος» είναι μια μορφή φυλετισμού που επεκτείνεται στην κλίμακα του πολιτισμού προκειμένου να θέσει ερωτήματα αμφισβήτησης στα κυρίαρχα ποιοτικά χαρακτηριστικά του δυτικού κόσμου και της επικράτησης του συστήματος αξιών του φιλελευθερισμού. Και εμπεριέχει και στοιχεία μεταφυσικής με την Δύση να ταυτίζεται με το «βλάσθημο» και «ανιερό», έναντι της «ιερότητας» που εκπροσωπεί η Ρωσία.
Τα επαναλαμβανόμενα ιδεολογικά μοτίβα του «Ρωσικού Κόσμου» ως δόγματος εξωτερικής πολιτικής ενυπάρχουν σε μεγάλο βαθμό και στην ομιλία Πούτιν, πριν την ρωσική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου στην Ουκρανία που αποκάλεσε το κράτος της τελευταίας ως «δημιούργημα του Λένιν» -ουσιαστικά ένα ανοσιούργημα των (άθεων) κομμουνιστών, καλώντας σε «αποκομμουνιστοποίηση της χώρας» στην οποία η Ρωσία «θα δείξει πως είναι αν αυτό θέλουν».
Αντί επιλόγου
Μεταξύ των γεωπολιτικών επιδιώξεων της Ρωσίας του Πούτιν, μετά τις 24 Φεβρουαρίου, και του ιδεολογικοπολιτικού πλαισίου του «Ρωσικού Κόσμου» όπως αυτός παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα ως υιοθετημένο δόγμα εξωτερικής πολιτικής υπάρχει, φυσικά, μια ερμηνευτική λογική απόσταση αλλά και μια άμεση διασύνδεση -για σκοπούς κατανόησης του ρωσικού αναθεωρητισμού. Το μόνο σίγουρο είναι πως ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει πλέον -και επίσημα- μετά από 192 ημέρες διεξαγωγής του ένα οριοθετημένο πλαίσιο «νομιμοποίησης» του σε ιδεολογικό και τεχνοκρατικό επίπεδο από την ίδια την Ρωσία. Αν ο «Ρωσικός Κόσμος» επιτύχει τους στόχους αμφισβήτησης του διεθνούς μονοπολικού -μετά τον Ψυχρό Πόλεμο- κόσμου είναι κάτι που όχι μόνο θα φανεί επί του πεδίου του. Αλλά πλέον ταυτίζεται και με τον ίδιο τον Ρώσο Πρόεδρο, Βλαντίμιρ Πούτιν. Με ότι αυτό συνεπάγεται για το διεθνές σύστημα αλλά και την ίδια την Ρωσία για τα επόμενα χρόνια.
