Του Γιάννη Ιωάννου
Η φάση στην οποία έχει περάσει η κρίση μεταξύ Ρωσίας-Δύσης έχει εισέλθει στο σημείο της κλιμάκωσης, το οποίο ξεπερνά κατά πολύ τις διαστάσεις του Ουκρανικού –όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το 2013, τα γεγονότα της Κριμαίας και την πόλεμο στα ανατολικά της χώρας. Δύση και Ρωσία έχουν περάσει σε μια άσκηση ισχύος, με όρους στρατιωτικής και διπλωματικής αναμέτρησης, η οποία εμπεριέχει πολλά επιμέρους ποιοτικά στοιχεία: Από την αρχιτεκτονική της ασφάλειας στην Ευρώπη και την διεύρυνση του ΝΑΤΟ μέχρι το πως θα διαμορφωθούν –με όρους παγκόσμιας ισχύος- οι σχέσεις Δύσης-Ρωσίας, το όριο των ευρωατλαντικών δομών εντός της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η επόμενη ημέρα στο πως Μόσχα, ΕΕ και Ουάσινγκτον θα προσλάβουν την αυξανόμενη επιρροή της Κίνας στο διεθνές σύστημα.
Ωστόσο επί του πεδίου, η εικόνα μέχρι στιγμής –παράλληλα με τις διαπραγματεύσεις σε πολλαπλά επίπεδα- έχει μάλλον μια κλασική ψυχροπολεμική όψη: Περικύκλωση της Ουκρανίας από τρία στρατηγικά σημεία (σύνορα Λευκορωσίας/Ουκρανίας στα δυτικά, σύνορα Ρωσίας/Ουκρανίας στα ανατολικά, από την χερσόνησο της Κριμαίας στο νότο), αύξηση της στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας προς το Κίεβο από την Δύση και μια πρωτοφανής κινητοποίηση του ΝΑΤΟ με την μεταφορά στρατευμάτων σε χώρες που συνορεύουν ή απειλούνται άμεσα από την ρωσική επιθετικότητα. Η κινητοποίηση 8.500 στρατευμάτων από τις ΗΠΑ για δυνητική μεταφορά τους στην Ευρώπη και η μετακύληση της διοίκησης του αμερικανικού αεροπλανοφόρου “USS Harry S. Truman” στο ΝΑΤΟ (σ.σ. για πρώτη φορά από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) αποτελούν στοιχεία βγαλμένα από κάποιο κλασικό εγχειρίδιο ψυχροπολεμικής αναμέτρησης. Ωστόσο –όπως και σε κάθε κρίση- το ερώτημα που προκύπτει αφορά το επόμενο στάδιό της. Και μεταξύ της αποκλιμάκωσης ή της σύγκρουσης αυτό που αποκτά ιδιαίτερη σημασία είναι η επόμενη ημέρα –εξού και το ερώτημα του «πότε και πως η Ρωσία θα εισβάλλει στην Ουκρανία» δεν είναι και το σημαντικότερο στο σημείο που διανύουμε.
Η σκληρή πραγματικότητα
Τόσο οι συνομιλίες σε επίπεδο ΕΕ όσο και η τηλεδιάσκεψη Μπάιντεν-ΝΑΤΟ-ΕΕ (σ.σ. στην τηλεδιάσκεψη μετείχαν: Ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, ο Γερμανός καγκελάριος Ολαφ Σολτς, ο Γάλλος Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν, ο Ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ντράγκι, ο Πολωνός Πρόεδρος Αντρέι Ντούντα, ο Βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον, ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ, η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και ο Πρόεδρος του Συμβουλίου της ΕΕ, Σαρλ Μισέλ) καταδεικνύουν σε αρχικό επίπεδο πως τα πράγματα στην Ουκρανία κι έχουν σοβαρέψει ως προς το ενδεχόμενο μιας σύγκρουσης και πως η κινητοποίηση έναντι μιας ρωσική απειλής ιδίως σε κράτη του ΝΑΤΟ προκύπτει από την ανησυχητική κατάσταση στα σύνορα Λευκορωσίας-Ουκρανίας των τελευταίων 24ωρων –παρά στην υπερσυγκέντρωση στρατευμάτων, εδώ και μήνες, στα ανατολικά ρωσοουκρανικά σύνορα.
Ωστόσο, και χωρίς να αποκλειστεί το σενάριο μιας αποκλιμάκωσης τις επόμενες ημέρας, η σωστή απάντηση στο ερώτημα αν θα γίνει πόλεμος –και ιδίως αν γενικευτεί- εδράζεται σε συγκεκριμένους παράγοντες:
• Όχι στην αποτίμηση σχημάτων περί αποτροπής, επιβολής κυρώσεων –a priori- στην Ρωσία του Πούτιν ή εστιάσης στα όσα συνέβησαν στην Ουκρανία την περίοδο 2013-2015. Όπως κατέδειξε ο πόλεμος της Γεωργίας του 2008 (διάρκειας περίπου 12 ημερών), η Ρωσία μπορεί να επέμβει στρατιωτικά στην Ουκρανία και να προελάσει απειλητικά προς το Κίεβο (όπως προέλασε στο Γκόρι, έξω από την Τυφλίδα) και στη συνέχεια να διαπραγματευτεί. Συνεπώς απαντήσεις στην δύσκολη εξίσωση ανάλυσης του Ουκρανικού δίνει παραπάνω η περιπτωσιολογία του 2008 παρά ο πόλεμος στο Ντονμπάς το 2014-2015 ή η απόσχιση της Κριμαίας
• Πως η αποτίμηση κλασικών σχημάτων rational αποτροπής δουλεύει και συνηγορεί –αν εξεταστεί- ως προς την τάση αποκλεισμού ενός γενικευμένου πολέμου Δύσης-Ρωσίας. Η Ρωσία δεν θα επιτεθεί στην Πολωνία ή στα κράτη της Βαλτικής ακόμη κι αν τις επόμενες ημέρες εισβάλλει σε πλήρη ισχύ επί ουκρανικού εδάφους –ακριβώς γιατί είναι ορθολογιστικός δρώντας και το στρατηγικό της endgame αφορά και το «μίκρο» επίπεδο (την Ουκρανία) και το «μάκρο» επίπεδο (την μεγάλη εικόνα στις σχέσεις της με την Δύση, τον μετασοβιετικό χώρο, την επέκταση του ΝΑΤΟ στα ανατολικά, κοκ)
Τα διδάγματα από την κρίση
Όπως διαφάνηκε κι από τις συνομιλίες ΗΠΑ-Ρωσίας κι από το ΣΕΥ της ΕΕ της περασμένης Δευτέρας, και από την τρέχουσα προσπάθεια του γαλλογερμανικού άξονα να συνομιλήσει με την Μόσχα στα πλαίσια του «φορμά της Νορμανδίας» η τρέχουσα κρίση –ακόμη κι αν μετατραπεί σε ένα φονικό πόλεμο εντός εβδομάδων- υπενθυμίζει τα όρια και τους περιορισμούς της στρατηγικής αλληλεπίδρασης ΗΠΑ-Ευρώπης-Ρωσίας. Αποτελεί συνεπώς μια σπουδή στο πως η ευρωατλαντική διάσταση ασφάλειας στην Ευρώπη, μεταπολεμικά, δημιουργεί φυγόκεντρες δυναμικές εντός του ευρωπαϊκού οικοδομήματος κι αδυναμία ολοκλήρωσης –διαχρονικά- μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής άμυνας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως διαφάνηκε και με το συμβάν της παραίτησης του αρχηγού ΓΕΝ της Γερμανίας, για τις ατυχείς δηλώσεις του σε συνέδριο στην Ινδία, η Ευρώπη όχι δεν μπορεί να συναινέσει σε ένα κοινό modus operandi, εντός της ΕΕ ή του ΝΑΤΟ, σε σχέση με την ρωσική επιθετικότητα. Αυτό απορρέει από ιστορικούς και contemporary παράγοντες όπως:
• H εμπειρία της Ευρώπης ως θεάτρου πολέμων με την Ρωσία, με τους λαούς της Γερμανίας και της Ρωσίας να συγκρούονται στο Στάλινγκραντ και το Βερολίνο με όρους ολοκληρωτικού πολέμου
• Η εμπειρία της Ευρώπης ως εν δυνάμει θεάτρου, κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, μιας σύγκρουσης που θεωρητικά αλλά και πρακτικά θα μπορούσε να αγγίξει τα όρια μιας πυρηνικής αναμέτρησης
• Στον τρόπο με τον οποίο η Ευρώπη εξαρτάται ενεργειακά κι εμπορικά από την Ρωσία –την στιγμή που η Ρωσία είναι στο top-5 των εμπορικών εταίρων της ΕΕ έναντι κάπου μεταξύ των... 30 αντίστοιχων εταίρων για την αμερικανική οικονομία. Το εν λόγω χάσμα ήρθε να το επιταχύνει ο αγωγός Nord Stream 2 και ο τρόπος με τον οποίο το εν λόγω ζήτημα δημιούργησε τριβές μεταξύ Ουάσινγκτον και Βερολίνου
• Στο πως η επιβολή κυρώσεων στην Μόσχα θα επηρεάσουν την σημαντική αυτή αλληλεπίδραση ΕΕ-Ρωσίας –μια σπουδή από την οποία και η Λευκωσία θα μπορούσε να αντλήσει πολύτιμα μαθήματα σε σχέση με την αποτυχημένη προσπάθειά της να επιβάλλει στην Τουρκία «πολιτικό και οικονομικό κόστος» για τις έκνομες ενέργειές της σε ΑΟΖ και Βαρώσι
Τι να αναμένουμε
Καθώς οι καιρικές συνθήκες προς τα τέλη Ιανουαρίου υποχωρούν στην Ουκρανία ως προς το δριμύ ψύχος μια επιθετική ενέργεια της Ρωσίας δεν πρέπει να θεωρείται μη επαληθεύσιμο σενάριο. Το αν θα είναι σε πλήρη ισχύ και θα στοχεύει να φτάσει βαθιά στην ουκρανική ενδοχώρα –και δη εγγύς του Κιέβου- μένει να διαφανεί δεδομένου πως το παίγνιο αντιπαράθεσης Ρωσίας-Ουκρανίας λειτουργεί στην λογική του «ανεξαρτήτως δυτικής αποτροπής εφόσον μας ενδιαφέρει στρατηγικά η Ουκρανία, θα εισβάλλουμε» για την Ρωσία και στην λογική του «ανεξαρτήτως υποστήριξης από την Δύση, θα αντισταθούμε σε ρωσική ενέργεια» για την Ουκρανία. Το σημαντικότερο στοιχείο ωστόσο, αναστοχαζόμενος κάποιος στο που κινήθηκαν και οι συνομιλίες Δύσης-Ρωσίας μέχρι στιγμής ως προς τις κόκκινες γραμμές και τις επιμέρους μαξιμαλιστικές διεκδικήσεις, αν καταρρεύσει η διπλωματία και ξεσπάσουν εχθροπραξίες, είναι το πως διαμορφώνεται η διαπραγμάτευση Δύσης-Ρωσίας την επόμενη ημέρα. Κι εδώ ακριβώς υπάρχουν πτυχές που επαναδιατυπώνουν την αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ευρώπης όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά από σημαντικά ορόσημα της παγκόσμιας Ιστορίας: Το 1945 και το τέλος του Β’ ΠΠ, το 1991 και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το 1997 και την απαρχή επέκτασης του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, το 2008 και το 2013 σε σχέση με τον πόλεμο στην Γεωργία και τα γεγονότα, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα, της ουκρανικής κρίσης.
