Marta Zaraska / c.2024 The New York Times Company / Γιώργος Ρομπόλας
Τα μπισκότα που έφτιαχνε η γιαγιά σας, η μυρωδιά της βροχής καθώς πέφτει μέσα σε ένα πευκοδάσος, η ευωδία από το κάρδαμο: Οι μυρωδιές μπορούν να λειτουργήσουν ως ισχυρές χρονομηχανές, ξεκλειδώνοντας με μαγικό τρόπο αναμνήσεις, και να σας μεταφέρουν σε συγκεκριμένες στιγμές της ζωής σας με πολύ πιο ζωντανό τρόπο από ό,τι κάνει η όραση ή η ακοή. Ακριβώς, όμως, όπως αυτές οι δύο αισθήσεις, έτσι και η όσφρησή μας μειώνεται καθώς περνούν τα χρόνια (ενώ παράγοντες όπως ο COVID, το κάπνισμα και η ατμοσφαιρική ρύπανση την επιβαρύνουν ακόμα περισσότερο). Περίπου το 11% των Αμερικανών που διανύουν την πέμπτη δεκαετία της ζωής τους έχουν προβλήματα όσφρησης· το ποσοστό αυξάνεται στο 39% για τους ανθρώπους που έχουν κλείσει τα 80 χρόνια ζωής.
Όταν η μύτη μας παύει να είναι τόσο ευαίσθητη όσο παλιότερα, υπάρχει κόστος και για την ψυχική μας υγεία. Η μειωμένη αίσθηση όσφρησης σχετίζεται με την επιδείνωση της μνήμης, της γνωστικής λειτουργίας και, γενικά, της ψυχικής υγείας. Μάλιστα, συνδέεται και με την άνοια, αλλά και την κατάθλιψη.
«Ο εγκέφαλός μας χρειάζεται έντονη οσφρητική διέγερση για να διατηρηθεί υγιής», λέει ο Μάικλ Λέον, ομότιμος καθηγητής Νευροβιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Ιρβάιν. Ευτυχώς, η μειωμένη αίσθηση όσφρησης μπορεί να είναι αναστρέψιμη, χρησιμοποιώντας μια τόσο απλή μέθοδο, όπως, για παράδειγμα, το να περνάτε καθημερινά λίγο χρόνο περισσότερο παρέα με το ράφι της κουζίνας όπου φυλάσσετε τα μπαχαρικά σας.
Εξασκώντας τη μύτη σας
Οι επιστήμονες έχουν εδώ και καιρό επισημάνει ότι η μειωμένη δυνατότητα να εντοπίσει κανείς αλλά και να αναγνωρίσει μυρωδιές ίσως είναι ένα από τα πρώιμα συμπτώματα για ασθένειες όπως η κατάθλιψη, η άνοια αλλά και η νόσος του Πάρκινσον. Μπορεί, για παράδειγμα, να παρατηρήσετε σε κάποια φάση πως το αγαπημένο σας κρασί έχει χάσει την απολαυστική του μυρωδιά ή δεν αντιληφθήκατε ότι κάποιο τρόφιμο στο ψυγείο έχει χαλάσει, σχολιάζει η Σάρα Μπανκς, νευροφυσιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Για πολλούς ανθρώπους, τα προβλήματα όσφρησης είναι ένα από τα πρώτα σημάδια της νόσου του Αλτσχάιμερ.
(Φωτογραφία: Grant Harder/The New York Times)
Μήπως αυτό σημαίνει, λοιπόν, ότι εξασκώντας τη μύτη σας μπορείτε να βοηθήσετε το μυαλό σας; Κάποιοι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι κάτι τέτοιο είναι πολύ πιθανό να ισχύει. Σε μια έρευνα του 2022, οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας που έπασχαν από κατάθλιψη και εξάσκησαν τις μύτες τους για αρκετούς μήνες είδαν τα συμπτώματα της ασθένειας να υποχωρούν, ιδιαίτερα μάλιστα όσοι αντιμετώπιζαν και παλιότερα προβλήματα όσφρησης. Μικρότερη σε έκταση έρευνα του 2021 αναφορικά με την άνοια έδειξε ότι η εξάσκηση της όσφρησης όχι μόνο βελτίωσε τα συμπτώματα κατάθλιψης, αλλά βοήθησε επίσης και τους ασθενείς να θυμούνται λέξεις πιο γρήγορα. Ο Λέον παρατηρεί ότι τα αποτελέσματα ήταν καλύτερα σε σχέση με εκείνα που είχε δει να παράγονται μέσα από τη χρήση εφαρμογών για την εγκεφαλική άσκηση. Μερικές ακόμα μικρές έρευνες έχουν επισημάνει ότι η εξάσκηση της όσφρησης μπορεί να βοηθήσει στο πάχος του ιππόκαμπου, του κέντρου της μνήμης στον εγκέφαλο δηλαδή.
Όταν η Μπανκς και οι συνεργάτες της εξέτασαν τα σπινθηρογραφήματα εγκεφάλου ενός σομελιέ με μεγάλη πορεία στον χώρο, ανακάλυψαν ότι η νήσος (περιοχή του εγκεφάλου που επεξεργάζεται τα συναισθήματα) και ο ενδορρινικός φλοιός (περιοχή της οποίας η δυσλειτουργία σχετίζεται με τη νόσο Αλτσχάιμερ) έγιναν πιο μεγάλα και με μεγαλύτερο μήκος, ανάλογα με το πόσα χρόνια ασκούσε κάποιος το εν λόγω επάγγελμα. «Η νήσος είναι μια περιοχή του εγκεφάλου, η οποία συνήθως γίνεται πιο λεπτή και πιο μικρή με τα χρόνια», λέει η ίδια. «Σε αυτούς τους σομελιέ, όμως, συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο».
Οι ειδικοί θεωρούν ότι ένας από τους λόγους γι’ αυτή την αλλαγή στις συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες σχετίζονται με την όσφρηση, είναι επειδή διαθέτουν μια μοναδική σύνδεση με μέρη όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, τα οποία συμμετέχουν στη γνωστική λειτουργία. «Το οσφρητικό σύστημα είναι το μόνο αισθητικό σύστημα που διαθέτει άμεση προβολή στα κέντρα μνήμης και συναισθημάτων του εγκεφάλου σας», παρατηρεί ο Λέον.
Υπάρχουν τεστ όσφρησης;
Για να γίνει οποιοσδήποτε σοβαρός έλεγχος της οσφρητικής σας ικανότητας, θα πρέπει να απευθυνθείτε σε κάποιον ωτορινολαρυγγολόγο. Παρ’ όλα αυτά, αν θέλετε να ικανοποιήσετε την περιέργειά σας, υπάρχουν κάποιοι απλοί τρόποι για να τσεκάρετε το πόσο καλά λειτουργεί η μύτη σας στο σπίτι. Μπορείτε να παραγγείλετε κάποια ειδικά τεστ που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, τα οποία συνήθως έρχονται μαζί με κάρτες που τις «ξύνετε» για να αποκαλύψετε τις μυρωδιές ή, πιο απλά, να ελέγξετε την όσφρησή σας χρησιμοποιώντας κάποια πολύ απλά υλικά που βρίσκονται σε κάθε σπίτι.
Μπορεί ένα τέτοιο τεστ να μην αντικαθιστά σε καμία περίπτωση την αξιολόγηση από έναν γιατρό, παρ’ όλα αυτά μπορεί να προειδοποιήσει για ενδεχόμενη μείωση της ικανότητας όσφρησης, σύμφωνα με τον Τόμας Χούμελ, καθηγητή οσφρητικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας της Δρέσδης. Η κλινική του Χούμελ μπορεί μέσα από ένα δεκάλεπτο online τεστ να αξιολογήσει την όσφρησή σας, χρησιμοποιώντας αντικείμενα και υλικά που υπάρχουν στο σπίτι σας και αναγνωρίστηκαν κατά 67% από ανθρώπους που αντιμετωπίζουν οσφρητικές δυσκολίες, σύμφωνα με έρευνα.
Για να κάνετε το τεστ, τοποθετήστε τέσσερα προϊόντα με έντονη μυρωδιά σε τέσσερα διαφορετικά ποτηράκια. (Το τεστ του Χούμελ χρησιμοποιεί υλικά όπως κρασί, σαπούνι, απορρυπαντικό πλυντηρίου, μέλι ή καφέ.) Στη συνέχεια ζητήστε από κάποιον να σας δέσει τα μάτια. Δώστε έναν πόντο στον εαυτό σας αν καταφέρετε να μυρίσετε το περιεχόμενο από το ποτηράκι και δύο πόντους αν μπορέσετε να αναγνωρίσετε τι είναι. Αν σκοράρετε λιγότερους από επτά στους οκτώ πόντους, τότε μπορεί να πάσχετε από κάποια οσφρητική δυσλειτουργία. Αυτό όμως δεν είναι απαραιτήτως ένδειξη προβλημάτων όσον αφορά τη γνωστική λειτουργία και γενικά την ψυχική υγεία, λέει η Μπανκς. Η οσφρητική δυσλειτουργία μπορεί να είναι προσωρινή, όπως συμβαίνει μετά από μια ίωση. Σίγουρα, βέβαια, δεν είναι κακό να συμβουλευτείτε έναν γιατρό.
Επίσης, το χαμηλό σκορ στο οσφρητικό τεστ είναι κάτι που μπορεί να βελτιωθεί. Ο Χούμελ προτείνει την εξής μέθοδο στους ασθενείς του: να διαλέξουν τέσσερα οικιακά προϊόντα με πολύ έντονη οσμή, όπως τα μπαχαρικά ή οι οδοντόκρεμες, και να τα μυρίζουν κάθε πρωί για τουλάχιστον 30 δευτερόλεπτα. (Αν κάποιος μυρίζει περισσότερες οσμές και για περισσότερη ώρα, τότε τόσο το καλύτερο, σύμφωνα με τον Γερμανό καθηγητή.) Δεν χρειάζεται να το κάνετε με δεμένα τα μάτια· το θέμα είναι να αυξηθούν η αντίληψη και η ευαισθησία σας σε σχέση με τις μυρωδιές. Τη μία μέρα μπορείτε να μυρίσετε κανέλα, την άλλη καφέ.
Αν τώρα αναζητάτε μια μεγαλύτερη πρόκληση, μπορείτε να προμηθευτείτε τα ειδικά σύνεργα που χρησιμοποιούν οι σομελιέ στη δική τους εκπαίδευση. Από την άλλη μπορείτε, βέβαια, να δείτε αποτελέσματα δίνοντας απλώς μεγαλύτερη προσοχή στις μυρωδιές που συναντάτε καθημερινά.
Όταν οι σομελιέ βρίσκονται στο στάδιο της εκπαίδευσης, επισκέπτονται πολύ συχνά μανάβικα για να μυρίσουν φρούτα και λαχανικά, μαθαίνοντας τις λεπτές διαφορές ανάμεσα στα αρώματα. Μπορείτε επίσης να προμηθευτείτε μια συσκευή που διαχέει αιθέρια έλαια στον χώρο και να τη χρησιμοποιείτε κατά τη διάρκεια της νύχτας. Μια μικρή έρευνα με επικεφαλής τον Λέον κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό μπορεί να βοηθήσει την οσφρητική ικανότητα, αυξάνοντας έτσι τα επίπεδα της γνωστικής λειτουργίας. Το να εξασκείτε τη μύτη σας, δηλώνει ο Χούμελ, σας συνδέει με τον κόσμο γύρω σας. Μπορεί, λοιπόν, ο τρόπος για να βοηθήσετε το μυαλό σας να είναι τόσο απλός, όσο απλό είναι να μυρίσετε ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα το πρωί.
