Kathimerini.gr
ΤΟΥ ΣΑΚΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ
«Οταν η συνωμοσιολογία τα βάζει με έναν ιό, κερδίζει ο ιός», μας λέει από την άλλη άκρη του Ατλαντικού για την επιδημία του κορωνοϊού και την αντίδραση της κυβέρνησης Τραμπ ο καθηγητής Δημοκρατίας και Πολιτικής του Πανεπιστημίου Ντάρτμουθ, Ράσελ Μιούρχεντ. «Αλλά αυτό δεν είναι διόλου παρήγορο, διότι η συνήθεια της κυβέρνησης να φωνάζει “Συνωμοσία!” κάθε φορά που αντιμετωπίζει μια πτυχή της πραγματικότητας άφησε τη χώρα μας τελείως απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει αυτή την καταστροφή», προσθέτει.
Οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν την τιμητική τους κάθε φορά που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει ένα μικρό ή ένα μεγάλο πρόβλημα, όπως συμβαίνει αυτές τις μέρες με την πανδημία του κορωνοϊού. Στην αρχή της εξάπλωσης, η θεωρία ότι ο ιός δημιουργήθηκε σε ένα μυστικό εργαστήριο της πόλης Γουχάν της Κίνας ως όπλο ενός φανταστικού βιοχημικού πολέμου ρίζωσε σε αρκετά μυαλά χωρίς να υπάρχει η παραμικρή σχετική απόδειξη ή ένδειξη. Αρκετοί, ωστόσο, έσπευσαν να ονοματίσουν τον κορωνοϊό «κινεζικό ιό» και να δώσουν επίσημη υπόσταση σε θεωρίες συνωμοσίας, όπως ο Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής Τομ Κότον από το Αρκανσο, την ώρα που παραδέχονταν ότι δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν τέτοιους ισχυρισμούς. «Δεν έχουμε στοιχεία ότι αυτή η ασθένεια ξεκίνησε από εκεί», έλεγε ο γερουσιαστής τον Φεβρουάριο, «αλλά επειδή η Κίνα ήταν διπρόσωπη και ανειλικρινής από την αρχή πρέπει να διατυπώσουμε την ερώτηση για να δούμε τι λένε τα στοιχεία και η Κίνα αυτή τη στιγμή δεν δίνει καμιά απάντηση σε αυτή την ερώτηση».
Ακούγεται μπερδεμένο και μάλλον είναι. Φαίνεται, όμως, ότι μεταλλάξεις δεν συμβαίνουν μόνο στους ιούς αλλά και στις θεωρίες συνωμοσίας που επανέρχονται πιο παράλογες και πιο επικίνδυνες από τις… κλασικές. Αυτό υποστηρίζουν ο Ράσελ Μιούρχεντ και η Νάνσι Ρόζελμπλουμ, καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Μπράουν, στο βιβλίο τους «A lot of people are saying» («Το λένε πολλοί») των εκδόσεων του Πανεπιστημίου Πρίνστον που κυκλοφόρησε στα αγγλικά πριν από μερικές ημέρες. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι στην εποχή του Ντόναλντ Τραμπ οι θεωρίες συνωμοσίας απέκτησαν μια νέα, πιο απλή δομή, και διασπείρονται εύκολα μέσα από τα σόσιαλ μίντια.
Φράσεις όπως «το λένε πολλοί», «δεν λέω ότι είναι αλήθεια, αλλά θα μπορούσε να είναι», είναι ενδείξεις της νέας ρητορικής που χρησιμοποιείται ευρέως στην Αμερική και δεν βασίζεται σε στοιχεία, αλλά στην «εγκυρότητα» της επανάληψης. Αν το λένε (ή το κοινοποιούν θα προσθέταμε) πολλοί μάλλον ισχύει. Μέχρι στιγμής, πάντως, δεν φαίνεται να λειτουργεί η ανοσία της αγέλης. Μάλλον το αντίθετο.
«Η παραδοσιακή θεωρία συνωμοσίας δημιουργείται εξαιτίας ενός γεγονότος. Κάτι συμβαίνει στον κόσμο που είναι δύσκολο να κατανοηθεί. Η νέα θεωρία συνωμοσίας δεν χρειάζεται γεγονότα. Ξεκινάει με μια κατασκευή γεγονότων ή με κάτι τελείως φανταστικό. Η κλασική θεωρία χρειάζεται στοιχεία, ίσως όχι ακριβή, για να γίνει πιστευτή και καταλήγει σε μια εξήγηση. Στη νέα εποχή τα στοιχεία δεν είναι απαραίτητα, μόνο η αφήγηση, οι ιστορίες», μας λέει ο καθηγητής Μιούρχεντ.
Η 11η Σεπτεμβρίου
Η αμερικανική εισβολή στο Ιράκ και η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν δύο μεγάλα γεγονότα που «εξηγήθηκαν» από αρκετούς με θεωρίες συνωμοσίας. Δεν ήταν λίγοι όσοι συνέδεσαν την επίθεση στο Ιράκ με σχέσεις του τότε αντιπροέδρου Ντικ Τσένι με πετρελαϊκές εταιρείες. «Αυτό είναι μια κλασική θεωρία συνωμοσίας, ίσως όχι πολύ πειστική αλλά παραμένει μια θεωρία», σημειώνει ο κ. Μιούρχεντ, «αλλά ας τη συγκρίνουμε με το “Pizzagate” εναντίον της Χίλαρι Κλίντον που ήταν καθαρά μια φανταστική ιστορία». Το «Pizzagate» ήταν μια θεωρία συνωμοσίας που έγινε viral στις προεδρικές εκλογές του 2016 και ήθελε την Κλίντον να συνδέεται με ένα κύκλωμα εμπορίας ανθρώπων μέσω καταστημάτων… πίτσας.
Γιατί όμως την πατάει το κοινό ακόμα και στην εποχή μας; «Οι νέες θεωρίες συνωμοσίας δημιουργούν έναν πολιτικό κόσμο μέσα στον οποίο οι ψηφοφόροι και τα κόμματα αναγνωρίζονται από κάτι που φαίνεται απόλυτα σωστό και αγαθό και δικαιολογούν την πολιτική πίστη. Αν είχες κάποια αμφιβολία πολιτικά για την Κλίντον, το “Pizzagate” θα έπαιρνε αυτή την αμφιβολία και θα σου έλεγε ότι η Κλίντον δεν έχει μόνο ελαττώματα αλλά είναι και κακός άνθρωπος. Ετσι κάποιος θα ήταν ακόμα πιο σίγουρος ότι η στήριξη στον Τραμπ είναι δικαιολογημένη και θα έσβηνε τις τελευταίες αμφιβολίες του. Αλλά οι πραγματικές δημοκρατίες είναι γεμάτες από αμφιβολίες, η πολιτική είναι περίπλοκη γιατί έτσι είναι οι άνθρωποι.
Οι νέες θεωρίες προσπαθούν να εξαφανίσουν αυτές τις περιπλοκότητες και αναδεικνύουν απόλυτες βεβαιότητες», μας λέει ο καθηγητής.
Το βιβλίο των Ράσελ Μιούρχεντ και Νάνσι Ρόζελμπλουμ «A lot of people are saying» («Το λένε πολλοί») κυκλοφόρησε στα αγγλικά πριν από μερικές ημέρες.
Οπως συμβαίνει όμως και με τους ιούς, αυτές οι μεταλλάξεις δεν συμβαίνουν από τη μια μέρα στην άλλη. Ο κ. Μιούρχεντ τοποθετεί τα ίχνη αυτών των αλλαγών στο 2010 με την ωρίμανση και διάδοση μέσων επικοινωνίας, όπως το Facebook και το Twitter. Οι νέες τεχνολογίες έδωσαν τη δύναμη στον καθένα να διασπείρει οτιδήποτε θέλει στον κόσμο, ελεύθερα και δωρεάν. Μία από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφορούσε ευρέως πριν από την έλευση του Τραμπ ήταν εκείνη που αμφισβητούσε την αμερικανική ιθαγένεια του Μπαράκ Ομπάμα. «Αυτό που κάνει ο πρόεδρος Τραμπ είναι να ενισχύει αυτές τις θεωρίες, να τις κάνει πιο εμφανείς και πιο δυνατές. Εχει δημιουργήσει ένα νέο στυλ και δεν είμαι σίγουρος αν αυτός ο τρόπος άσκησης πολιτικής στις ΗΠΑ θα φύγει όταν φύγει και εκείνος».
Με έγκυρη πληροφόρηση να προστατέψουμε την κοινή γνώμη
Υπάρχουν φωνές που λένε ότι σε μια βρώμικη μάχη πρέπει να παλέψεις «βρώμικα» ή αλλιώς να πολεμήσεις τη φωτιά με φωτιά. Στο βιβλίο τους, όμως, οι δύο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι «πρέπει να σβήσεις τη φωτιά με νερό» και θεωρούν ότι το φάρμακο για το νέο ιό των συνωμοσιών είναι τα πραγματικά στοιχεία, τα επιχειρήματα και η επανάκτηση της εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς. Ποιοι, όμως, θα τα ακούσουν αυτά;
«Υπάρχουν δύο τύποι κοινού. Πρώτα είναι οι πραγματικοί πιστοί, όσοι δεν πρόκειται να αλλάξουν την άποψή τους και πιστεύουν ότι πραγματικά ο Ομπάμα δεν γεννήθηκε στην Αμερική. Εμάς μας ενδιαφέρουν περισσότερο όσοι δεν πιστεύουν πραγματικά αυτές τις θεωρίες αλλά είναι μπερδεμένοι από τη συνεχιζόμενη θύελλα συνωμοσιολογικών καταγγελιών. Αυτοί είναι όσοι ψάχνουν αληθινά στοιχεία αλλά δεν τα βρίσκουν και σε αυτούς πρέπει να απευθυνθούν τα σοβαρά ΜΜΕ. Πιστεύουμε ότι η έγκυρη πληροφόρηση μπορεί πραγματικά να πείσει το μεγάλο κοινό και η μάχη είναι να προστατέψουμε την κοινή γνώμη από τη σύγχυση, την κόπωση και τον αποπροσανατολισμό».
Ολοκληρωτισμός
Οι συγγραφείς εκτιμούν πως όταν οι παράλογες θεωρίες γίνονται πολιτική, αυτό προκαλεί ένα νέο είδος ολοκληρωτισμού που είναι πολιτικά στείρο. «Ακόμα και τα κομμουνιστικά καθεστώτα στηρίζονταν στην ιδέα ενός δίκαιου κόσμου όπως τον περιέγραφε η φιλοσοφία του μαρξισμού.
Ο νέος ολοκληρωτισμός δεν έχει ιδανικά ή κάποια ιδέα δικαιοσύνης, δεν υπάρχει καμιά ελπίδα βελτίωσης της ζωής», μας λέει ο Ράσελ Μιούρχεντ, εκφράζοντας την ανησυχία του για την αποδυνάμωση της δημοκρατίας στην Αμερική. «Δεν νομίζω ότι η αμερικανική δημοκρατία κινδυνεύει βραχυπρόθεσμα, αλλά σταδιακά αποδυναμώνεται και γίνεται πιο εύθραυστη. Τι θα γίνει σε 15 χρόνια; Νομίζω αυτό είναι το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε».
Το βέβαιο είναι, μας λέει, ότι ακόμα δεν έχουμε δει την κορύφωση αυτού του φαινομένου. Θεωρεί ότι οι πολιτικοί θα χρησιμοποιήσουν αυτό το νέο εργαλείο για να προωθούν την ατζέντα τους και να αποκρούουν τα δυσάρεστα, για τους ίδιους, γεγονότα. «Μάλλον θα πρέπει να αποκτήσουμε ανοσία στις νέες θεωρίες συνωμοσίας, όπως και στον νέο ιό».
