Kathimerini.gr
Η ανακοίνωση των εκδόσεων Εστία στις 17 Ιουνίου ότι θα κυκλοφορήσει ξανά το πιο γνωστό έργο του Χρήστου Βακαλόπουλου, «Η γραμμή του ορίζοντος» ήταν αρκετή για να εξαφανιστούν τα πρώτα βιβλία που έφτασαν στα βιβλιοπωλεία της Αθήνας. Δεν ήταν πολλά, μερικές εκατοντάδες τα οποία είχαν αποσυρθεί στις αποθήκες του εκδοτικού οίκου και δεν μπορούσαν να διατεθούν. «Τα βιβλία του Βακαλόπουλου ανατυπώνονταν τακτικά σε μικρό συνήθως αριθμό αντιτύπων μέχρι τα μέσα προς τέλη της δεκαετίας του 2010. Για λόγους τεχνικούς της άλλης πλευράς (σ.σ. των κληρονόμων του συγγραφέα) χρειάστηκε να περιμένουμε αρκετά χρόνια προτού ανανεώσουμε τη συμφωνία μεταξύ μας», λέει στην «Κ» η εκδότρια των εκδόσεων της Εστίας Εύα Καραϊτίδη.
Η πρώτη φουρνιά των αντιτύπων εξαντλήθηκε μέσα σε λίγες ώρες. Για τα επόμενα οι αναγνώστες χρειάστηκε να περιμένουν κάποιες εβδομάδες, για να εξαντληθούν και πάλι λίγες μέρες μετά την κυκλοφορία τους. Από τον Ιούλιο έχουν τυπωθεί 14.000 αντίτυπα και όλα τα υπόλοιπα πεζογραφήματά του ξανά, σε μικρότερους αριθμούς.
Ο Χρήστος Βακαλόπουλος ήταν μια ξεχωριστή προσωπικότητα της δεκαετίας του ’80, με καλλιτεχνικό αποτύπωμα που εκτεινόταν από την κριτική κινηματογράφου και τη λογοτεχνία έως τη συγγραφή σεναρίων και τη σκηνοθεσία. Εφυγε από τη ζωή το 1993 σε ηλικία 37 ετών, αλλά πρόλαβε να γράψει τρία μυθιστορήματα: «Υπόθεση μπεστ σέλερ» (1980), «Πτυχιούχοι» (1984), «Η γραμμή του ορίζοντος» (1991) και ενδιάμεσα τη συλλογή διηγημάτων «Νέες αθηναϊκές ιστορίες» (1989). Εξαρχής, όπως μας λέει η κ. Καραϊτίδη, το πιο δημοφιλές βιβλίο του ήταν «Η γραμμή του ορίζοντος», η κυκλοφορία του οποίου ήταν αυτή που σήμανε τη δεύτερη εκδοτική ζωή του συγγραφέα το περασμένο καλοκαίρι.
Απών, αλλά παρών
Παρότι τα βιβλία του δεν κυκλοφορούσαν, το όνομα του Βακαλόπουλου επανερχόταν διαρκώς στην επικαιρότητα. ∆ύο παραστάσεις της «Γραμμής του ορίζοντος» ανέβηκαν από το 2020 σε σκηνές της Αθήνας από νεανικούς θιάσους, ένας θεατρικός χώρος στην Κυψέλη δημιουργήθηκε με το όνομα «Κάμιρος», το θρυλικό πλοίο που μετέφερε την πρωταγωνίστρια του βιβλίου στην Πάτμο, αλλά και στα social media δημοσιεύσεις με αποσπάσματα από τα βιβλία του και συζητήσεις γύρω από το έργο του έκαναν συχνά την εμφάνισή τους. «Ηταν και παραμένει μια ζωντανή παρουσία ακόμη και στους δρόμους της πόλης μας, την οποία περπατούσε απ’ άκρου εις άκρον. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι μετά τον θάνατό του πολλοί από μας βλέπαμε Χρήστους Βακαλόπουλους να ξεπροβάλλουν από τις γωνίες των δρόμων μας», λέει η κ. Καραϊτίδη.
Οταν αναφερόμαστε στην «πόλη» στο έργο του Χρήστου Βακαλόπουλου, το μυαλό πάει αυτόματα στην Κυψέλη. Η δεύτερη ζωή των βιβλίων του λαμβάνει χώρα σε μια περίοδο που η αγαπημένη του συνοικία, ενώ είχε «επανεποικηθεί» από νέους ως ένα οικονομικό μέρος διαμονής μετά την κρίση, ακολούθησε τη μοίρα των περιοχών πέριξ του κέντρου – πρώτα άνοιξαν τα εναλλακτικά μπαρ και τα μοντέρνα καφέ, ακολούθησε η εμφάνιση των Αirbnb, η άφιξη των digital nomads και η αναπόφευκτη αύξηση των ενοικίων. Μια –όχι και τόσο νέα– αθηναϊκή ιστορία gentrification.
Σε κάθε ρεπορτάζ που γραφόταν για τη «νέα Κυψέλη», πάντα υπήρχε σε κάποια μορφή η φράση του Βακαλόπουλου «Η Κυψέλη θα είναι πάντοτε το μυθικό χαμένο κέντρο του κόσμου». Κι αν κάθε τέτοιο δημοσίευμα επιβεβαίωνε την όλο και πιο οριστική απομάκρυνση των νέων από τη γειτονιά τους, με τα βιβλία του Βακαλόπουλου οι «διωγμένοι» από την Κυψέλη μπορούν να επιστρέψουν εκεί. Οχι στο φαντασιακό παρελθόν του ’80 και του ’90, αλλά σε ένα ιδεατό παρόν, το οποίο χάθηκε λόγω της σύγχρονης ελληνικής οικονομικής ανάπτυξης.
«Αγιο Δισκοπότηρο»
Η καλοκαιρινή μανία δεν ήταν ανεξήγητη. Το διάστημα που τα βιβλία του Βακαλόπουλου ήταν δυσεύρετα, ήταν συχνό φαινόμενο να τα αναζητούν συστηματικά στα βιβλιοπωλεία. Ο Αλκης Τεμπονέρας, ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου «Πλειάδες», μας λέει πως το μόνο αντίτυπο του βιβλίου «Η Γραμμή του ορίζοντος» που είχε εκείνη την περίοδο κοσμεί μέχρι και σήμερα τη «μόνιμη» βιβλιοθήκη του καταστήματος σε ένα ράφι που βρίσκεται σε ύψος πέντε μέτρων από το έδαφος. Πελάτες τον ρωτούσαν, μεταξύ σοβαρού και αστείου, αν μπορούσαν να το αγοράσουν, καθώς οι τιμές στις οποίες πωλείτο στο Διαδίκτυο ήταν απαγορευτικές. Στο ιδιότυπο ηλεκτρονικό χρηματιστήριο της δευτερογενούς αγοράς μεταχειρισμένων βιβλίων, τα βιβλία του Βακαλόπουλου είχαν αναχθεί σε «Αγιο Δισκοπότηρο» και ειδικά «Η γραμμή του ορίζοντος» –ένα βιβλίο 162 σελίδων– έφτασε να κοστολογείται σε ποσά άνω των 100 ευρώ.
Τι είναι αυτό που κάνει έναν συγγραφέα ο οποίος έφυγε από τη ζωή το μακρινό 1993, να έρχεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας; Τι γοητεύει τον σημερινό αναγνώστη της «Γραμμής του ορίζοντος» στη φυγή της Ρέας Φραντζή από την Αθήνα για την Πάτμο, στην προσπάθειά της να ανασυγκροτηθεί από τον χωρισμό και να βρει τον εαυτό της; Πώς ένα βιβλίο, του οποίου η πρώτη φράση είναι «Η Ρέα Φραντζή λείπει, αφήστε της μήνυμα», κάνει την εκκωφαντική εμφάνισή του στις λίστες των ευπώλητων σε μια εποχή που κανείς ουσιαστικά δεν μπορεί «να λείπει» και είναι πάντα διαθέσιμος;
«Υπήρχε σίγουρα το αίσθημα του FOMO (σ.σ. fear of missing out, «φόβος ότι θα χάσω αυτό που συμβαίνει»). Είχε δημιουργηθεί μεγάλη φασαρία γύρω από το όνομα του Βακαλόπουλου, αλλά οι νεότεροι αναγνώστες δεν είχαν τη δυνατότητα να τον διαβάσουν», μας λέει ο Δημήτρης Μπεκιάρης που εργάζεται στο βιβλιοπωλείο «Πλειάδες». «Την ημέρα της ανακοίνωσης έρχονταν νέα παιδιά και ζητούσαν τη “Γραμμή του ορίζοντος”. Δεν ήξεραν περί τίνος πρόκειται, απλώς ήθελαν να διαβάσουν Βακαλόπουλο», προσθέτει ο ιδιοκτήτης του βιβλιοπωλείου. «Τον περιέβαλε ένας μποέμ αέρας, πέθανε νωρίς, αλλά παρ’ όλα αυτά είχε αφήσει αρκετά γραπτά πίσω του, και αυτό ενίσχυσε τον μύθο γύρω από τα βιβλία του», λέει η Δήμητρα Τσιούρβα από το βιβλιοπωλείο «Κομπραί», τονίζοντας ότι το αγοραστικό κοινό ήταν στο ηλικιακό φάσμα μεταξύ 25 και 40 ετών. Οι πελάτες άνω των 50 απορούσαν με τον ντόρο που προκλήθηκε, προσθέτει ο Γιάννης Καλογερόπουλος, ο οποίος εργάζεται στο βιβλιοπωλείο Literature House στην Κυψέλη και διατηρεί το blog «No14Me», όπου γράφει κριτικές βιβλίων.
Η υποδοχή των επανεκδόσεων εξέπληξε πολύ ευχάριστα τον εκδοτικό του οίκο, όπως λέει στην «Κ» η κ. Καραϊτίδη. Οταν τη ρωτάμε τι θεωρεί ότι κινητοποίησε τους νέους αναγνώστες, λέει πως «τόσο η γενιά της όσο και οι νεότεροι βλέπουν σ’ αυτόν μια συνεχή αναζήτηση και μια ελευθερία σκέψης διόλου δεδομένες. Η πολυσημία του και η ζωντανή, λιτή αλλά και αναστοχαστική γραφή του μιλούν τώρα ακόμη περισσότερο στους νέους αναγνώστες».
Υστερα από 33 χρόνια
Πώς όμως φαίνεται ο Βακαλόπουλος σε κάποιον που έρχεται τώρα για πρώτη σε επαφή με το έργο του; Η Ελλη-Μαρία Μουτσοπούλου, που διατηρεί τον βιβλιοφιλικό λογαριασμό @mimblewimble_elli στο Ιnstagram, σημειώνει στην αρχή της κουβέντας μας ότι γεννήθηκε όταν εκδόθηκε «Η γραμμή του ορίζοντος». Ηθελε πολύ να το διαβάσει γιατί της είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον ο τρόπος που γράφει ο Βακαλόπουλος, αλλά έχει ενστάσεις όσον αφορά την αποτύπωση της κεντρικής ηρωίδας. «Η θέση της γυναίκας στο μυθιστόρημα δεν με ενθουσίασε. Σέβομαι την προσπάθεια του συγγραφέα να την προσεγγίσει, αλλά νομίζω ότι, ακόμη και για την εποχή που γράφτηκε, δεν το κάνει με επιτυχία».
Ο Γιάννης Καλογερόπουλος έχει ακούσει κι αυτός από αναγνώστες προβληματισμούς για την πρωταγωνίστρια, αλλά θεωρεί πως ο Βακαλόπουλος «έπιασε το κλίμα της εποχής του με τρομερή οξυδέρκεια. Είναι επίσης εντυπωσιακό πόσο γρήγορα και σε πόσες επιφάνειες κινήθηκε. Πέθανε 37 ετών και είχε κάνει τόσα πράγματα, τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, που στη σημερινή εποχή της εξειδίκευσης και της διάσπασης προσοχής φαίνονται σχεδόν μυθικά».
Η Ελισάβετ Ζουρουφίδου το περασμένο καλοκαίρι διάβασε δύο βιβλία του. Ενώ οι «Πτυχιούχοι» την άφησαν ασυγκίνητη, η Ρέα Φραντζή θεωρεί πως είναι ένας χαρακτήρας που πατάει και στις δικές της ανησυχίες: «Είναι μια ηρωίδα τού σήμερα. Εχει επιτελέσει τον κοινωνικό της ρόλο, έκανε ό,τι “έπρεπε” να κάνει – διασκέδασε όταν έπρεπε, τελείωσε τη σχολή της στην ώρα της, γνώρισε κάποιον, παντρεύτηκε, αλλά παρ’ όλα αυτά διερωτάται ποια είναι στην πραγματικότητα η Ρέα. Η αναζήτηση της ταυτότητάς της συνεχίζεται εις το διηνεκές». Παράλληλα, εξαίρει τον τρόπο του Βακαλόπουλου «να σε κάνει να νοσταλγείς μέρη που δεν έχεις επισκεφθεί, σε εποχές που δεν έχεις ζήσει. Διαβάζεις τα βιβλία του και πότε θες να ζήσεις στην Αθήνα –στην Κυψέλη συγκεκριμένα–, πότε να πάρεις το πλοίο για την Πάτμο».
«Πρώτη φορά διάβαζα μια ηρωίδα γραμμένη από άνδρα και δεν είχε στερεοτυπικά χαρακτηριστικά. Η Ρέα Φραντζή ήταν μια χειραφετημένη γυναίκα, μια φεμινίστρια της εποχής της», λέει στην «Κ» η Ματίνα Αποστόλου, συγγραφέας του βιβλίου «Σωματίδια» (εκδ. Ποταμός), η οποία διατηρεί τον βιβλιοφιλικό λογαριασμό @intellectual_thighs στο Ιnstagram. Πρόκειται για ένα από τα αγαπημένα της βιβλία και η ανάρτησή της γι’ αυτό το 2021 έχει σήμερα 2.400 likes και 140 σχόλια, αποτελώντας μία από τις πιο δημοφιλείς του λογαριασμού της. «Το βιβλίο αυτό είναι η κορύφωση της σκέψης του για την ελληνική κοινωνία. Οσα υπάρχουν στο “Από το χάος στο χαρτί” (σ.σ. τη συλλογή με δοκίμια και συνεντεύξεις του που εκδόθηκε το 1995) βρίσκουν την εξέλιξη της έκφρασής τους στη “Γραμμή”».
Με τα δικά του λόγια
«Πιστεύω πως τη “Γραμμή του ορίζοντος” είναι σαν να την έγραψε ολόκληρη η γενιά μου. Εχει τη δική μου υπογραφή γιατί εγώ είχα περισσότερο χρόνο στη
διάθεσή μου για να γράψω. […] Σκοπός μου δεν είναι να γράφω βιβλία. Σκοπός μου είναι να ζω. Γράφω γιατί έτσι το φέρνει πού και πού η ζωή». (Συζήτηση με τη Σταυρούλα Παπασπύρου το 1991, από το «Χωρίς μαγνητόφωνο. Συναντήσεις με σύγχρονους Ελληνες λογοτέχνες», εκδ. Πόλις, 2018).
