Του Γιώργου Σκαφιδά
Ενθαρρυμένη από όσα προηγήθηκαν τις τελευταίες εβδομάδες του 2024 στη γειτονιά της αλλά και ευρύτερα, η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν υποδέχεται πια τη νέα χρονιά με αναθαρρυμένες προσδοκίες και υψηλού ρίσκου διαθέσεις, βλέποντας ευκαιρίες ενίσχυσης μέσα σε ένα (ναρκο)πεδίο από (γεω)πολιτικές ανακατατάξεις το οποίο δεν μπορεί, βέβαια, παρά να κρύβει και κινδύνους για την τουρκική εξωτερική πολιτική.
Το 2024, η πλευρά Ερντογάν είδε τη Χαμάς –την οποία είχε στηρίξει ανοιχτά ως «αντιστασιακή» οργάνωση παρά τις πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου– να συντρίβεται στρατιωτικά από τους Ισραηλινούς στη Γάζα και, συνακόλουθα, την κόντρα Ερντογάν–Νετανιάχου να αναθερμαίνεται αποκτώντας διαστάσεις ανοιχτής ρήξης. Κατά την ίδια περίοδο ωστόσο, τη χρονιά που πέρασε, ο Τούρκος πρόεδρος πραγματοποίησε σειρά από αξιοσημείωτα ταξίδια στο εξωτερικό: στην Αίγυπτο (το πρώτο ταξίδι του εκεί έπειτα από 12 χρόνια), στο Ιράκ (το πρώτο για τον Τούρκο ηγέτη έπειτα από 13 χρόνια), στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (το πρώτο έπειτα από 11 χρόνια), στη Σαουδική Αραβία, στην Αλβανία (όπου εγκαινίασε το χρηματοδοτηθέν από την Τουρκία μεγαλύτερο τέμενος των Βαλκανίων), στη Ρωσία (για τη Σύνοδο των BRICS), στο Καζακστάν (για τη Σύνοδο του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης-SCO) κ.α.
Το 2024 έμελλε, ωστόσο, να μας αποχαιρετίσει με δύο άλλα –πολύ πιο σημαντικά από άποψη διεθνούς αποτυπώματος– γεγονότα: την εκλογή του (αυτοαποκαλούμενου «φίλου του Ερντογάν») Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ και την ανατροπή του (εχθρού της Τουρκίας) Μπασάρ αλ Aσαντ από την εξουσία στη Συρία.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο πια, η Τουρκία των κ.κ. Ερντογάν και Φιντάν «εισβάλλει» στο ημερολογιακό 2025 με αναθεωρητική διάθεση, κυνηγώντας οφέλη σε πολλά μέτωπα:
Τραμπ και ΗΠΑ
Η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, από τις 20 Ιανουαρίου και έπειτα, θα μπορούσε να προσφέρει στην Aγκυρα νέες ευκαιρίες παγίωσης των –εν τω μεταξύ προωθημένων– αναθεωρητικών τουρκικών θέσεων.
Τα πρώτα σημάδια (οι πρώτες δηλώσεις του ιδίου του Τραμπ για την Τουρκία και τον ρόλο της στη Σύρια, η επιλογή του Τομ Μπάρακ, ο οποίος τυγχάνει προσωπικός φίλος του Τραμπ, για τη θέση του νέου Αμερικανού πρέσβη στην Aγκυρα) έρχονται να γεννήσουν… προσδοκίες στην τουρκική πλευρά, η οποία είναι όμως παράλληλα σε θέση να θυμάται πολύ καλά όσα επεισοδιακά και άβολα είχαν προηγηθεί στον άξονα Τουρκίας-ΗΠΑ κατά την πρώτη τετραετία Τραμπ. Με άλλα λόγια, η Τουρκία ποντάρει στον Τραμπ, αλλά και τον «φοβάται» παράλληλα.
Συρία
Η μεγάλη «νίκη» του 2024 –το «γεωπολιτικό τζακπότ» όπως χαρακτηριστικά λέει ο Σουηδός αναλυτής Αρον Λουντ– θα ερχόταν για την Τουρκία μόλις λίγες εβδομάδες πριν από την εκπνοή του έτους, μέσω Συρίας. Η ανατροπή του Μπασάρ αλ Ασαντ ήρθε να ενισχύσει την Αγκυρα κατά τρόπο… τριπλό:
- απομακρύνοντας έναν εχθρό της Τουρκίας από την εξουσία,
- προωθώντας (σουνίτες) φίλους της Τουρκίας στην εξουσία,
- παραχωρώντας στην Τουρκία ενισχυμένο περιφερειακό ρόλο
Το Συριακό έχει όμως, παράλληλα, απολήξεις και αλλού, σε:
- Κουρδικό
- Κύπρο-Ανατολική Μεσόγειο
- Μεταναστευτικό-προσφυγικό
- μπίζνες (βλ. ανοικοδόμηση Συρίας)
Σε όλα τα προαναφερθέντα μέτωπα τα συνδεόμενα εμμέσως ή άμεσα με τη Συρία, η Τουρκία προσέρχεται πια με απροκάλυπτα «άγριες» διαθέσεις:
Στη βόρεια Συρία επιχειρεί να συντρίψει τους –προς το παρόν ακόμη υποστηριζόμενους από τις ΗΠΑ– Κούρδους των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF) με πολιορκητικό κριό τον κατ’ όνομα Συριακό Εθνικό Στρατό (SNA) τον οποίο έχει άλλωστε φροντίσει να διαμορφώσει ως τουρκικό proxy. Παράλληλα, εντός των τουρκικών συνόρων επιχειρεί να παίξει το «χαρτί» της πιθανής απελευθέρωσης του Αμπντουλάχ Οτσαλάν, θέτοντας ως προϋπόθεση την προηγούμενη –διά στόματος Οτσαλάν– διάλυση του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν-PKK, στο οποίο επιτίθεται όμως παράλληλα και μέσω Ιράκ (ενισχύοντας τους τουρκικούς δεσμούς με τους Μπαρζανί στον ιρακινό κουρδικό βορρά και προωθώντας αποφάσεις απαγόρευσης/ποινικοποίησης του PKK στις επαφές της με τη Βαγδάτη).
Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Xακάν Φιντάν με τον ηγέτη της Συρίας, Αλ Γκολάνι, στο προεδρικό μέγαρο της Δαμασκού
Την ίδια ώρα, σε μια προσπάθεια να αναπαραγάγει το μοντέλο των παρελθόντων τουρκολιβυκών μνημονίων, σπεύδει να ρίξει στο τραπέζι το ενδεχόμενο οριοθέτησης τουρκικής ΑΟΖ με τη Συρία. Κι αυτό, προφανώς σε βάρος των θαλάσσιων ζωνών της Κυπριακής Δημοκρατίας, απέναντι στην οποία έχει υιοθετήσει ακόμη πιο σκληρή γραμμή το τελευταίο διάστημα (μέσα από την εμμονή της στην επιλογή των δύο κρατών, τις απειλές περί «αστάθειας» με πρόφαση τα εξοπλιστικά, τις αποδοκιμασίες των βημάτων προσέγγισης που έχει κάνει η Λευκωσία με χώρες της Δύσης κ.ά.). Σημαντική σημείωση: μέσα στο 2025 αναμένονται προεδρικές εκλογές στα κατεχόμενα.
Μέσω Συρίας, η Τουρκία επαναφέρει όμως παράλληλα κι άλλα δύο ζητήματα στο τραπέζι, όπως είναι εν προκειμένω εκείνα του μεταναστευτικού/προσφυγικού και της συριακής ανοικοδόμησης. Η ανατροπή του Ασαντ θα μπορούσε να ανοίξει τον δρόμο για τη μέσω Τουρκίας επιστροφή συνολικά εκατομμυρίων Σύρων προσφύγων πίσω στα πάτρια εδάφη. Η Συρία θα χρειαστεί, όμως, υποδομές (βλ. ανοικοδόμηση) προκειμένου να γίνει ξανά ελκυστική στα μάτια όσων έφυγαν και να υποδεχθεί εκατομμύρια εκτοπισμένους.
Οταν μιλάμε για το προσφυγικό και την ανοικοδόμηση της Συρίας, μιλάμε για ζητήματα με οικονομική διάσταση για τα οποία η Τουρκία θα μπορούσε να πάρει χρήματα από την Ευρώπη, όπως άλλωστε ήδη κάνει (κατά την τελευταία της επίσκεψη στην Τουρκία στις 17 Δεκεμβρίου η επικεφαλής της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν δεν παρέλειψε να ανακοινώσει την παροχή 1 δισ. ευρώ επιπλέον ευρωπαϊκής βοήθειας προς την Τουρκία για το προσφυγικό). Εάν άλλοτε η Τουρκία ζητούσε οικονομική ενίσχυση από τη Δύση για να φιλοξενεί πρόσφυγες, τώρα θα ζητεί οικονομική ενίσχυση για να τους επανεγκαταστήσει πίσω στην –ανοικοδομηθείσα από τουρκικές εταιρείες– πατρίδα τους. Ωστόσο, οι Δυτικοί, για να αρχίσουν να στέλνουν χρήματα εκεί, θα πρέπει πρώτα να αποσύρουν τις κυρώσεις που είχαν επιβάλει στη Συρία επί Ασαντ, οι οποίες προς το παρόν παραμένουν σε ισχύ.
Από την Ουκρανία έως την Αφρική
Παράλληλα, όπως διαμεσολαβεί πια στη Συρία, η Τουρκία επιχειρεί να διαμεσολαβήσει και αλλού. Η (επί της ουσίας προκαταρκτική) συμφωνία (μελλοντικής) διευθέτησης των μεταξύ τους διαφορών, που υπέγραψαν οι ηγέτες της Αιθιοπίας και της Σομαλίας στις 11 Δεκεμβρίου στην τουρκική πρωτεύουσα, παρουσία του Ρ.Τ. Ερντογάν, είναι ενδεικτική αυτών των τουρκικών διαμεσολαβητικών φιλοδοξιών. Αυτές οι φιλοδοξίες μπορεί να μην έφεραν αποτελέσματα στο μέτωπο της Ουκρανίας τα περασμένα χρόνια, πλην όμως συνεχίζουν να οδηγούν το κυνήγι της τουρκικής διείσδυσης σε άλλες γωνιές της υφηλίου (βλ. Κέρας της Αφρικής).
Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν με τον Βλαντιμίρ Πούτιν στο περιθώριο της συνόδου κορυφής των BRICS στο Καζάν της Ρωσίας, στις 23 Οκτωβρίου 2024. Φωτο: AP
Ειρήσθω εν παρόδω, οι Τούρκοι τώρα θεωρούν ότι θα μπορούσαν να λειτουργήσουν διαμεσολαβητικά μεταξύ Τραμπ και Πούτιν στο Ουκρανικό. Σύμφωνα με όσα αναφέρουν Τούρκοι αναλυτές όπως για παράδειγμα ο Σονέρ Τσαγαπτάι, η Τουρκία θα μπορούσε α φιλοξενήσει τις όποιες –σχετικές με την ειρήνευση στην Ουκρανία– αμερικανορωσικές συνομιλίες ή ακόμη και μια σύνοδο Πούτιν–Τραμπ μέσα στο 2025. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η Αγκυρα θα μπορεί να καυχιέται ότι «έφερε την ειρήνη» σε Συρία και Ουκρανία, αλλά και να διεκδικεί ως αντάλλαγμα, με ενισχυμένες αξιώσεις, μερίδια μεταπολεμικής ανοικοδόμησης προς όφελος τουρκικών εταιρειών.
Ευρωπαϊκή Ενωση – ΝΑΤΟ
Λίγο πριν από την εκπνοή του 2024, τουρκικές αμυντικές βιομηχανίες υπέγραψαν αξιοσημείωτες συμφωνίες με ευρωπαϊκές χώρες: η κρατική τουρκική Defense Technologies Engineering Corporation (STM) με το πολεμικό ναυτικό της Πορτογαλίας για τη ναυπήγηση δύο πλοίων ανεφοδιασμού, και η τουρκική Turkish Aerospace Industries (TAI-TUSAS) με την Ισπανία για την πώληση 24 τουρκικών εκπαιδευτικών αεροσκαφών Hurjet. «Αυτή είναι η πρώτη φορά που η Τουρκία πωλεί πολεμικά πλοία και αεροσκάφη (σ.σ. επανδρωμένα, όχι drones) σε μέλη του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε.», σημειώνει ο Τούρκος αναλυτής Μπαρίν Καγιαόγλου, αναφερόμενος στις τουρκικές τάσεις εισόδου στην αγορά των ευρωπαϊκών/νατοϊκών εξοπλιστικών προγραμμάτων (της μόνιμης διαρθρωμένης συνεργασίας PESCO, μεταξύ άλλων), τάσεις που είναι βέβαιο ότι θα συνεχίσει να προωθεί η τουρκική αμυντική βιομηχανία το προσεχές διάστημα, κυνηγώντας ευρωπαϊκά deals δίπλα σε άλλες τρίτες χώρες όπως είναι για παράδειγμα πια και η Βρετανία.
Εντός των τουρκικών συνόρων
Εντός των συνόρων, ο Ρ.Τ. Ερντογάν παρουσιάζεται πια ενισχυμένος, κυρίως λόγω Συρίας. Το Συριακό, έτσι όπως εξελίσσεται, μπορεί να τον πριμοδοτήσει με επικοινωνιακά, κοινωνικά και οικονομικά οφέλη, εξαργυρώσιμα πολιτικά. Η κυβερνώσα πλευρά του ισλαμοσυντηρητικού ερντογανικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) δείχνει πια να ανακάμπτει, έπειτα από τις ήττες που υπέστη στις δημοτικές εκλογές του περασμένου Μαρτίου. Το «ιδανικό» σενάριο για τον Τούρκο πρόεδρο θα ήταν τώρα:
να καταφέρει να ξαναγράψει το τουρκικό Σύνταγμα χωρίς δημοψήφισμα (χαρίζοντας έτσι στον εαυτό του τη δυνατότητα μιας νέας προεδρικής θητείας μετά το 2028),
να απορροφήσει βουλευτές και ψηφοφόρους από άλλα μικρότερα κόμματα τα οποία τώρα φυλλορροούν (όπως της Μεράλ Ακσενέρ για παράδειγμα),
και να βγάλει από τη μέση υπολογίσιμους πολιτικούς αντιπάλους όπως τον Εκρέμ Ιμάμογλου (ενδεχομένως στέλνοντάς τον στη φυλακή και/ή στερώντας του το δικαίωμα του εκλέγεσθαι).
Εάν το AKP και ο Ερντογάν δουν τα ποσοστά τους να ανακάμπτουν σημαντικά στις δημοσκοπήσεις, ίσως οδηγήσουν την Τουρκία σε πρόωρες εκλογές πριν από το 2028. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν αναμένεται μέσα στο 2025 (ίσως γίνει το 2027), ενώ οι όποιες αλλαγές στο τουρκικό Σύνταγμα μάλλον θα δρομολογηθούν πρακτικά από το 2026 και έπειτα.
Κίνδυνοι
Από την άλλη πλευρά βέβαια, υπάρχει και το ενδεχόμενο πολλά από όσα θεωρεί δεδομένα σήμερα η τουρκική ηγεσία «αύριο» να μην ισχύουν. Η Συρία θα μπορούσε επί παραδείγματι να παραδοθεί εκ νέου στο χάος ή να στραφεί σε άλλους «πάτρωνες» εκτός Τουρκίας (η πρώτη επίσκεψη του νέου Σύρου ΥΠΕΞ στο εξωτερικό ήταν, για παράδειγμα, στη Σαουδική Αραβία). Τραμπ και Πούτιν θα μπορούσαν να παρακάμψουν την Τουρκία στο Ουκρανικό. Αμερικανοί και Ισραηλινοί θα μπορούσαν να πάρουν δυναμικά θέση στο πλευρό των Κούρδων. Η νέα αμερικανική διοίκηση θα μπορούσε να συγκρουστεί με την Αγκυρα για σειρά από λόγους (ακόμη και για την Κίνα η οποία διατηρεί ερείσματα στην Τουρκία μέσω της BYD, της Huawei, του SCO κ.ά.). Οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να μπλοκάρουν την πώληση τουρκικών Hurjet στην Ισπανία καθώς εκείνα φέρουν μηχανές F404 της General Electric (όπως είχαν μπλοκάρει παλαιότερα την πώληση ελικοπτέρων T-129 στο Πακιστάν) κ.ά.
