Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η εβδομάδα από τις 7 έως τις 11 Ιουνίου, ονομάστηκε ως Παγκόσμια Εβδομάδα Αρχείων, και πρόκειται για μια προσπάθεια που κάνει το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων για να αναδειχθεί η χρησιμότητα των αρχείων για την κοινωνία και για τη χρηστή διακυβέρνηση και να ευαισθητοποιηθεί το ευρύ κοινό για τη σημασία τους. Αλλά τι σημαίνει ο όρος αρχείο; Είναι αυτό που ανήκει στο παρελθόν, το τετελεσμένο, που δεν πρέπει ή δεν χρειάζεται πια να μας απασχολεί; Σίγουρα όχι, αφού όταν μιλάμε για αρχείο έχουμε να κάνουμε με συσσωρεμένες πληροφορίες, οι οποίες είναι χρήσιμες για τη μελέτη του παρελθόντος, ώστε πολλές φορές να εξηγηθεί το παρόν, να αποδειχθούν διφορούμενα ζητήματα. Αρχείο είναι οτιδήποτε συγκεντρώνει ένας οργανισμός ή φορέας, ή ακόμη και ένα μεμονωμένο πρόσωπο, και που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε δεύτερο χρόνο για τη διεκπεραίωση μιας οποιαδήποτε έρευνας.
Στην Κύπρο λόγω των ιστορικών της περιπετειών ο αρχειακός πλούτος δεν είναι αντίστοιχος με την πολυαίωνη ιστορία της και τον πολυπολιτισμικό της ρόλο, ωστόσο αρκετοί δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς διατηρούν αρχεία τα οποία είναι προσβάσιμα στο κοινό, ερευνητές και ιδιώτες. Η Κυπριακή Δημοκρατία φυσικά έχει το Αρχείο της, το Κρατικό Αρχείο, το οποίο άρχισε τη λειτουργία του, ως Δημόσιο Αρχείο Κύπρου, τον Νοέμβριο του 1978. Ο ιδρυτικός νόμος ο «Περί Δημόσιου Αρχείου Νόμος» (40/1972) είχε ψηφιστεί το 1972 ανέφερε ότι ως αρχεία εννοούνταν: «άπαντα τα έγγραφα δημοσίας φύσεως της Κυπριακής Δημοκρατίας και οιουδήποτε οργάνου ή αρχής ταύτης» και συνέχιζε ο ιδρυτικός νόμος «καθιδρύεται Δημόσιον Αρχείον, εν τω οποίω θα κατατίθενται και φυλάττωνται κατά τον καθωρισμένον τρόπον άπαντα τα αρχεία». Η τουρκική εισβολή και τα γεγονότα που ακολούθησαν επιβράδυναν τις διαδικασίες έναρξης λειτουργίας, έως το 1976, οπότε ανώτερος λειτουργός των Βρετανικών Εθνικών Αρχείων επισκέφθηκε την Κύπρο, κάνοντας σχετικές εισηγήσεις. Το 1978 το Δημόσιο Αρχείο λειτούργησε ως μέρος της διοίκησης του Υπουργείου Δικαιοσύνης, με προσωπικό τέσσερα άτομα. Το 1991, με τον νόμο 208/1991 το Δημόσιο Αρχείο μετονομάστηκε σε Κρατικό Αρχείο και έκτοτε στα αρχειοφυλάκιά του φυλάσσεται μέρος της ιστορικής μνήμης της Κύπρου. Όπως είναι λογικό να συμβαίνει η συμβολή του Κρατικού Αρχείου στη διάσωση και διαφύλαξη του αρχειακού πλούτου της Κυπριακής Δημοκρατίας, καθώς και ιδιωτικών φορέων είναι εξαιρετικά σημαντική. Τα αρχεία που φυλάσσονται σε αυτό ξεπερνούν τα 16 χιλιόμετρα μήκους ραφιών, και περιλαμβάνουν έγγραφα τόσο της αποικιακής περιόδου, όσο και της Κυπριακής Δημοκρατίας. Όλα τα αρχεία συντηρούνται με σύγχρονα μέσα από τη Μονάδα Συντήρησης, και γίνεται με προληπτική είτε με επεμβατική συντήρηση. Σημαντική είναι και η δουλειά που γίνεται από το Εργαστήριο Ψηφιοποίησης, το οποίο ψηφιοποιεί χιλιάδες αρχειακά αντικείμενα, τόσο για σκοπούς προστασίας των εγγράφων, αλλά και για την ευχερέστερη χρήση και πρόσβαση από τους ερευνητές, αλλά και από άλλες υπηρεσίες της Δημοκρατίας. Σημειωτέον ότι το Κρατικό Αρχείο έχει αγοράσει αρχειακές σειρές που αφορούν την Κύπρο από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας και τα Βρετανικά Αρχεία. Οι σειρές αυτές διατίθενται στους ερευνητές σε ψηφιακή μορφή.
Το Αρχείο της Αρχιγραμματείας
Τα σημαντικότερα τεκμήρια που φυλάσσονται σήμερα στο Κρατικό Αρχείο είναι το Αρχείο της Αρχιγραμματείας, της αποικιακής διοίκησης, το οποίο ήδη από το 1978, διασώθηκε, καθαρίστηκε, συντηρήθηκε και διαφυλάχθηκε. Ένας αρχειακός πλούτος που μέχρι τότε βρισκόταν εγκαταλελειμμένο στα παλιά κτήρια της Αρχιγραμματείας, στο κέντρο της Λευκωσίας. Το Αρχείο της Αρχιγραμματείας αποτελείται από εκατοντάδες χιλιάδες φακέλους και καλύπτει ολόκληρη της περίοδο της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο (1878-1959) και στα έγγραφά του περιλαμβάνεται κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής –μικρής ή μεγάλης στιγμής– της Κύπρου, έγγραφα που αφορούν προσωπικότητες της Κύπρου, και έγγραφα που καταγράφουν μείζονα ή ελάσσονα γεγονότα. Είναι δε σημαντικό να σημειώσουμε ότι στο Κρατικό Αρχείο, όπως και σε κάθε Αρχείο, δεν φυλάσσονται μόνο παλαιά ή σημαντικά έγγραφα μεγάλων ιστορικών περιόδων ή σημαντικών προσώπων, αλλά και έγγραφα ή άλλο υλικό που έχει παραχθεί στο παρελθόν, μιας και αυτό αποτελεί την αποτύπωση της ιστορικής στιγμής, στην οποία δημιουργήθηκε.
Οι προκλήσεις
Σήμερα, το Κρατικό Αρχείο της Κύπρου αντιμετωπίζει συνεχείς προκλήσεις, οι οποίες πολλές φορές δυσχεραίνουν το έργο του. Θα πρέπει άμεσα να βρεθεί μόνιμη και λειτουργική λύση στο χρονίζον κτηριακό του πρόβλημα, αφού η σημερινή του στέγη είναι ακατάλληλη, και σαφώς δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες της σύγχρονης αρχειονομίας. Η λύση που προτείνεται για μετακόμιση του Κρατικού Αρχείου σε νέα κτήρια στην περιοχή της Έγκωμης είναι ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Φυσικά, για να λειτουργήσει το Κρατικό Αρχείο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο προς εξυπηρέτηση των σκοπών του θα πρέπει να ενισχυθεί και από το κατάλληλο επιστημονικό προσωπικό. Σήμερα το περιορισμένο, σε αριθμό, προσωπικό του, εκτός από την εξυπηρέτηση των ερευνητών, σε καθημερινή βάση επισκέπτεται υπηρεσίες του ευρύτερου δημόσιου τομέα, αλλά και ιδιώτες, σε όλη την Κύπρο, με στόχο τον εντοπισμό και διάσωση αρχείων με διοικητική και ιστορική αξία.
Εκδοτικό πρόγραμμα
Μία από τις σημαντικές δραστηριότητες του Κρατικού Αρχείου είναι το εκδοτικό του πρόγραμμα, που στόχο έχει την ανάδειξη του αρχειακού του πλούτου, και να δώσει στο ευρύ κοινό την ευκαιρία να μελετήσει σημαντικά αρχειακά τεκμήρια. Στο πλαίσιο του εκδοτικού του προγράμματος, το Κρατικό Αρχείο μέχρι σήμερα έχει επιμεληθεί και εκδώσει 12 σημαντικές μονογραφίες με πρωτογενές υλικό, από τις διάφορες συλλογές του Κρατικού Αρχείου.
Οι εκδόσεις
2007: «Οι απαρχές της βρετανικής διακυβέρνησης στη νήσο Κύπρο.
Ανέκδοτα Έγγραφα του 1878». Πρόκειται για δίγλωσση έκδοση εγγράφων του 1878, που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου, σχετικά με τον πρώτο χρόνο της βρετανικής διακυβέρνησης στην Κύπρο.
2007: «Λεύκωμα Φωτογραφιών Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου». Έκδοση φωτογραφιών του Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου, 1917 - 1967.
2008: «Ριζοκάρπασο, Κατεχόμενη Εκπαίδευση». Έκδοση αρχείων του Δημοτικού Σχολείου Ριζοκαρπάσου 1882-1894, 1883-1894, 1898-1915 και 1911-1936.
2008: «Κύπρος η Νήσος, 1879. Οργάνωση και Διοίκηση». Πρόκειται για δίγλωσση έκδοση εγγράφων του 1879, που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου, σχετικά με την οργάνωση της βρετανικής διακυβέρνησης στην Κύπρο.
2009: «Κύπρος η Νήσος, 1879. Οικονομία και Πολιτική». Δίγλωσση έκδοση εγγράφων του 1879, που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου, σχετικά με την οικονομία και την πολιτική δράση κατά το 1879.
2009: «Ονομαστικός Κατάλογος των εν τη Νήσω Κύπρω παρεπιδημούντων Υπηκόων Ελλήνων». Έκδοση δύο καταλόγων με τους Έλληνες υπηκόους που διέμεναν στην Κύπρο κατά το 1862 και το 1879.
2010: «Η Εκπαίδευση στην Κύπρο κατά τον 19ο αιώνα». Εκδίδεται η έκθεση του αιδεσιμότατου Josiah Spencer σχετικά με την εκπαίδευση στην Κύπρο κατά το 1880 και μητρώου στατιστικών στοιχείων δασκάλων και φοίτησης μαθητών της περιόδου 1884 - 1894.
2012: «Kitchener 1878 - 1883, Αρχιτέκτονας της Χωρομέτρησης της Κύπρου». Δίγλωσση έκδοση στο πλαίσιο των εορτασμών της Κυπριακής Προεδρίας του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
2013: «Προπαγάνδα – Αντιπροπαγάνδα, Απελευθερωτικός Αγώνας 1955 – 1959». Έκδοση προκηρύξεων του Απελευθερωτικού Αγώνα 1955 - 1959.
2015: «Η Κύπρος με τον φωτογραφικό φακό του 20ού αιώνα». Δίγλωσση έκδοση φωτογραφιών της Κύπρου, 1901 - 1967.
2016: «Δημόσια κτήρια και γεφύρια της Κύπρου, Αρχιτεκτονικά σχέδια του Τμήματος Δημοσίων Έργων» . Δίγλωσση έκδοση αρχιτεκτονικών σχεδίων του Τμήματος Δημοσίων Έργων που αφορούν δημόσια κτήρια, 1904 – 1973, και γεφύρια, 1897 – 1951, της Κύπρου.
2017: «Κρατικό Αρχείο Κύπρου, Οδηγός Αρχειακών Συλλογών». Έκδοση του Οδηγού Αρχειακών Συλλογών του Κρατικού Αρχείου Κύπρου στο πλαίσιο των εορτασμών των 40 χρόνων λειτουργίας του, 1978-2018.
