Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η Εύη Μαργαρίτη, επίκουρη καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Κύπρου (ΙKυ) και ο Γιώργος Αρτόπουλος, επίσης επίκουρος καθηγητής στο ΙΚυ και ενεργό μέλος της ομάδας μελέτης και δημοσίευσης του Δασκαλιού, μιλάνε στην «Κ» για τη συμβολή του Ινστιτούτου Κύπρου στη σπουδαία ανασκαφή του Δασκαλιού, στην Κέρο. Η ανασκαφή στην Κέρο αναγνωρίστηκε ως μία από τις 10 σημαντικότερες παγκοσμίως, αφού διαπιστώθηκε προηγμένη τεχνογνωσία και κατασκευαστική δεινότητα αυτού του αιγαιακού πολιτισμού, 1.000 χρόνια πριν από τα φημισμένα ανάκτορα των Μυκηναίων.
–Δρ Μαργαρίτη, ποια είναι τα τελικά συμπεράσματα –αν υπάρχουν– από τις ανασκαφές στο Δασκαλιό; Λύθηκε το μυστήριο με τα εδώλια;
–Λύνονται τα μυστήρια; Και ειδικά αυτά της τρίτης χιλιετίας π.Χ.; Στη δική μας περίπτωση θεωρώ ότι έχουμε καταλάβει τι γίνονταν στην Κέρο. Σύμφωνα με τις μελέτες που έχουμε κάνει o «Νότιος αποθέτης» της Κέρου περιείχε εκατοντάδες σπασμένα κυκλαδικά ειδώλια –ορισμένα είχαν αρχικό ύψος έως ένα μέτρο– και τμήματα μαρμάρινων και κεραμικών αγγείων, αντικείμενα που είχαν κάποιου είδους αξία ή πιθανώς θεωρούνταν ιερά αλλά πλέον δεν χρησιμοποιούνταν και αφέθηκαν εδώ σε χρονικό βάθος πεντακοσίων περίπου ετών κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Η συστηματική εξέταση έδειξε ότι όλο αυτό το υλικό είχε φτάσει σπασμένο από άλλα νησιά του κυκλαδικού αρχιπελάγους και εναποτέθηκε εδώ στο πλαίσιο τελετουργικών δρώμενων. Αποτελεί, λοιπόν, η Κέρος το πρώτο νησιωτικό ιερό στην Ευρώπη, αν όχι παγκοσμίως.
–Η ανασκαφή στην Κέρο αναγνωρίστηκε ως μία από τις 10 σημαντικότερες παγκοσμίως, τι είναι αυτό που την κάνει ξεχωριστή;
–Σίγουρα, το μυστήριο των ειδωλίων, γιατί τα έφερναν σπασμένα στην Κέρο αλλά και γιατί οι Κυκλαδίτες επέλεξαν την Κέρο για τις τελετουργίες. Για εμένα, ξεχωριστός και πολύ σπουδαίος είναι ο οικισμός του Δασκαλιού, που βρίσκεται στο δυτικότερο ακρωτήριο της Κέρου (που πλέον αποτελεί ένα μικρό νησάκι λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας), ακριβώς δίπλα από το προϊστορικό ιερό. Εκεί, οι ανασκαφές έφεραν στο φως πλήθος επιβλητικών και πυκνά δομημένων μνημειακών οικοδομημάτων, χτισμένα με πέτρα φερμένη από τη Νάξο, παρά την απόσταση των περίπου 10 χιλιομέτρων που χωρίζει τα δύο νησιά. Το Δασκαλιό με τη στενή δίοδο που το ένωνε με την Κέρο απέκτησε κεντρικό ρόλο, καθώς αποτελούσε το καλύτερο φυσικό λιμάνι του νησιού, έχοντας εξαιρετική θέα στο βόρειο, νότιο και το δυτικό Αιγαίο. Το Δασκαλιό έχει φυσικό πυραμιδοειδές σχήμα που οι εξειδικευμένοι τεχνίτες της εποχής ανέδειξαν ακόμα περισσότερο, κατασκευάζοντας επάλληλες σειρές από ογκώδεις αναλημματικούς τοίχους, κάνοντάς το να μοιάζει με βαθμιδωτή πυραμίδα. Το οικιστικό αυτό συγκρότημα είναι έως σήμερα το μεγαλύτερο γνωστό στις Κυκλάδες την εποχή εκείνη. Σκάβοντας μια εντυπωσιακή κλίμακα που ήρθε στο φως στα κατώτερα αναλήμματα, διαπιστώσαμε την προηγμένη τεχνογνωσία και κατασκευαστική δεινότητα αυτού του πολιτισμού, 1.000 χρόνια πριν από τα φημισμένα ανάκτορα των Μυκηναίων. Κάτω από τα σκαλιά και ανάμεσα στους τοίχους ανακάλυψαν ένα εξελιγμένο σύστημα αποστραγγιστικών αγωγών, που υποδηλώνει μία πολυλειτουργική αρχιτεκτονική, προσεκτικά σχεδιασμένη εκ των προτέρων.
–Βρέθηκαν φαντάζομαι και αντικείμενα καθημερινής χρήσης…
–Φαίνεται πως οι κάτοικοι του Δασκαλιού ήταν έμπειροι μεταλλοτεχνίτες, και κατά τη διάρκεια της ανασκαφής αποκαλύψαμε πελέκεις, σμίλες, περόνες, αιχμές δοράτων και εγχειρίδια που με βεβαιότητα παράγονταν εκεί. Ίχνη σκωρίας, τα οποία βρέθηκαν σε όστρακα κεραμικής σε πολλές περιοχές της θέσης, επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι μεταλλουργικές εργασίες λάμβαναν χώρα σε πολλά σημεία του οικισμού. Μεταλλουργία σε τέτοια κλίμακα προϋποθέτει μία συνεχή προμήθεια πρώτων υλών από τις δυτικές Κυκλάδες ή από την Αττική, καθώς και κοινωνικές δομές που επιτρέπουν την εκμάθηση και διατήρηση των τεχνικών δεξιοτήτων. Αλλά το πιο σημαντικό ερώτημα είναι πού κατέληγε το τελικό προϊόν. Είναι πιθανόν ότι ο λόγος ύπαρξης των θαλάσσιων δικτύων όπου το Δασκαλιό αποτελούσε κεντρικό σημείο ήταν η ανταλλαγή μετάλλινων αντικειμένων όπως εγχειρίδια. Πέρα όμως από τα σημαντικά ευρήματα, αυτό που κάνει ξεχωριστή την ανασκαφή όχι μόνο στο Αιγαίο αλλά σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο είναι το πρόγραμμα δημοσίευσης που έχουμε, 4 τόμους μέχρι στιγμής και θα φτάσουμε τους 11.
–Στον δικό σας τομέα, της αρχαιοβοτανολογίας, τι νέο έφεραν οι ανασκαφικές έρευνες;
–Οι πληροφορίες που έχουμε για τις αγροτικές πρακτικές, τις καλλιέργειες και το περιβάλλον της τρίτης χιλιετίας στις Κυκλάδες είναι εξαιρετικά ελλιπείς και το Δασκαλιό, με την εκτενή δειγματοληψία, αλλάζει σίγουρα τα δεδομένα. Τα απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα από το Δασκαλιό περιλαμβάνουν κυρίως καρπούς, όσπρια και δημητριακά όπως σταφύλι και ελιές, σύκα, αμύγδαλα, φακή, μπιζέλι, δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι αλλά και κόλιαντρο. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι η Κέρος δεν ήταν αυτοσυντηρούμενη και από μόνη της, λόγω της περιορισμένης εδαφικής δυνατότητας για αγροτική καλλιέργεια, δεν θα μπορούσε να συντηρήσει μία ευημερούσα θέση όπως το Δασκαλιό. Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι πολλά από τα τρόφιμα προς τοπική κατανάλωση ήταν εισηγμένα. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη αγροτικής περιοχής που εκτεινόταν στα γειτονικά νησιά, γεγονός που αφενός αποτελεί περαιτέρω ένδειξη για τη θέση του Δασκαλιού στην κορυφή της οικιστικής ιεραρχίας στην ευρύτερη περιοχή και αφετέρου αναθεωρεί τη γνώση για τα δίκτυα ανταλλαγών της εποχής του Χαλκού, προκειμένου να συμπεριληφθεί σε αυτά και η ανταλλαγή τροφίμων.
–Ποια ήταν η εμπλοκή του Ινστιτούτου Κύπρου (ΙΚυ) στο αρχαιολογικό έργο στην Κέρο και στο Δασκαλιό;
–Η εμπλοκή του ΙΚυ ήταν από την αρχή δεδομένη μέσω του ρόλου μου ως υποδιευθύντριας της ανασκαφής αλλά εξελίχθηκε σε πολλά επίπεδα. Συνδιοργανώσαμε με το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ τριετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα για φοιτητές με συνδυασμό διδασκαλίας και έρευνας κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής. Στη συνέχεια με διαδικασίας αξιολόγησης, το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας της Κύπρου μέσω του προγράμματος « Νησίδες Αριστείας (EXCELLENCE/1216/0463)» χρηματοδότησε το ερευνητικό πρόγραμμα URBAΝ: οι απαρχές της αστικοποίησης της Ευρώπης, με επικεφαλής το ΙΚυ και εμένα ως συντονίστρια του έργου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το Ινστιτούτο να συντονίζει το μεγαλύτερο κομμάτι της μετα-ανασκαφικής μελέτης των διαφόρων υλικών. Ερευνητικό μέρος του URBAN ήταν και η ψηφιακή προσομοίωση του Δασκαλιού που χρησιμοποίησε το National Geographic στο ντοκιμαντέρ για την Κέρο που προβλήθηκε από την Cosmote TV, στην πρώτη τους συνεργασία, αλλά για αυτό καλύτερα να σας μιλήσει ο συνάδερφος Γιώργος Αρτόπουλος.
Λίθινη μήτρα για την κατασκευή χάλκινης αιχμής δόρατος, όπως ανακαλύφθηκε. CAMBRIDGE KEROS PROJECT
Για πρώτη φορά ειδικές ψηφιακές τεχνικές
–Δρα Αρτόπουλε, πόσο σημαντική είναι τελικά χρήση των νέων τεχνολογιών στις ανθρωπιστικές σπουδές;
–Η συμβολή των ψηφιακών τεχνολογιών στον πολιτισμό είναι πλέον αναγνωρισμένη διεθνώς, τόσο στην αρχαιολογία όσο και στις ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως αυτό καταδεικνύεται από τη δημιουργία μόνιμων πανευρωπαϊκών ψηφιακών υποδομών όπως η E-RHIS και η DARIAH, αντίστοιχα, στη λειτουργία των οποίων συμμετέχουν τα περισσότερα κράτη μέλη. Στηριζόμενοι στην τεχνογνωσία τόσο αυτών των υποδομών στους οποίους το ΙΚυ συμμετέχει ενεργά, όσο και στις πρωτοποριακές υπολογιστικές μεθόδους και τα ψηφιακά εργαλεία που έχουμε εξελίξει στο Κέντρο μας, και συγκεκριμένα στο Virtual Environments Lab, για πρώτη φορά εφαρμόσαμε στο Δασκαλιό έναν συνδυασμό τεχνικών που μας επέτρεψε να αναλύσουμε από διαφορετικές επιστημονικές οπτικές τα δεδομένα. Στόχος μας ήταν να δημιουργήσουμε μια ψηφιακή προσομοίωση του οικισμού, η οποία θα λειτουργεί σε δύο επίπεδα. Θα επιτρέψει για πρώτη φορά το ευρύ κοινό να επισκεφτεί, εικονικά, το Δασκαλιό για να αντιληφθεί την ιδιαιτερότητα του τοπίου και να εμβυθυστεί στη μοναδική ατμόσφαιρά του – μια δραστηριότητα που θα προβάλλει τη σημαντικότητα του μνημείου διεθνώς.
–Ποιες ήταν αυτές οι νέες τεχνικές που εφαρμόσατε για πρώτη φορά στη μελέτη του οικισμού στο Δασκαλιό;
–Η εικονική προσομοίωση μας επιτρέπει να πειραματιστούμε σε συνεργασία την ομάδα της ανασκαφής για να καταλάβουμε τις χωρικές επιπτώσεις πιθανών αρχιτεκτονικών υποθέσεων σχετικά με τα δομικά χαρακτηριστικά του οικισμού. Αρκεί να σημειωθεί πως οι ψηφιακές τεχνολογίες, και συγκεκριμένα η υπολογιστική μεθοδολογία που εφαρμόσαμε στη μελέτη του οικισμού του Δασκαλιού, επέτρεψε τη διαχείριση ενός τεράστιου όγκου χωρικών δεδομένων.
–Τι γνώσεις σας προσέφεραν;
–Για τη δημιουργία της εικονικής αναπαράστασης του οικισμού συνδυάσαμε για πρώτη φορά σε μια διεπιστημονική μεθοδολογία ειδικές ψηφιακές τεχνικές από διαφορετικά πεδία. Η μεθοδολογία αυτή, που έγινε σε συνεργασία με τη Μαρίζα Δεληγιώργη και τον Νίκο Λουκά, βασίστηκε στην τρισδιάστατη καταγραφή του εδάφους της βραχονησίδας του Δασκαλιού από τον αέρα, μέσω drones, των αρχαιολογικών τομών της ανασκαφής, με τη χρήση laser scanner που έγινε από τους D. Abate και Μ. Φάκα, της τρισδιάστατης μοντελοποίησης των τεράστιων αναλημματικών τοίχων. Καθένα από αυτά τα στάδια όμως είχε τις δικές του προκλήσεις, όπως συμβαίνει πάντα στις πειραματικές εφαρμογές, αν και αυτή τη φορά οι δυσκολίες ήταν πολλαπλάσιες εξαιτίας της ιδιαιτερότητας του χώρου – μια ανεμοδαρμένη πυραμιδοειδής βραχονησίδα με απότομες κλίσεις. Το καλύτερο παράδειγμα αυτής της δυναμικής που έφερε στη διεπιστημονική μας συνεργασία για τη μελέτη του Δασκαλιού η ψηφιακή τεχνολογία είναι η ενσωμάτωση της υπολογιστικής προσομοίωσης της κίνησης των όμβριων επάνω στην επιφάνεια της βραχονησίδας, με στόχο να κατανοήσουμε καλύτερα τη δομή και μορφή του δικτύου διαδρομών που υπήρχε για κυκλοφορία μέσα στον οικισμό και ανάμεσα από τα κτήρια – από μόνο του ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που υποστηρίζει την αντίληψη του Δασκαλιού ως ένα αρχετυπικό παράδειγμα πρωτο-αστικού ιστού!
The Cambridge Keros Project
Το μακροπρόθεσμο Πρόγραμμα Ανασκαφών Κέρου του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ (The Cambridge Keros Project), ενταγμένο στην ερευνητική δραστηριότητα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, διεξάγεται με την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Διευθυντές είναι οι Colin Renfrew και Michael Boyd που αντιπροσωπεύουν το McDonald Institute of Archaeological Research Cambridge, υποδιευθύντρια είναι η Εύη Μαργαρίτη, επίκουρη καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Κύπρου (ΙKυ).
