Του Απόστολου Κουρουπάκη
Η υφήλιος αυτή την περίοδο αντιμετωπίζει ένα από τα πιο σημαντικά και συνάμα δραματικά γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών. Η πανδημία του κορωνοϊού (COVID-19) έχει επηρεάσει καταλυτικά κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, έχει επιφέρει ακαριαίες ανακατατάξεις και απ’ ό,τι φαίνεται θα δημιουργήσει μεσοπρόθεσμα νέα δεδομένα, σε οικονομικό, τεχνολογικό, αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Είναι βέβαια γνωστό ότι η ανθρωπότητα συχνά ερχόταν αντιμέτωπη με ανάλογες καταστάσεις, πρόσφατα δε είχαμε παγκόσμια γεγονότα, όπως τον ιό Έμπολα το 2014 και τη μεγάλη οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 και εν πολλοίς ακόμη ταλανίζει τις οικονομίες, τα οποία ωστόσο δεν είχαν στην παγκόσμια κοινότητα τον αντίκτυπο που έχει η πανδημία του κορωνοϊού και αυτό οφείλεται ότι η διασπορά ήταν είτε επικεντρωμένη τοπικά, στην Αφρική, είτε χρονικά διεσπαρμένη και τοπικά διαφοροποιημένη. Ο κορωνοϊός έπληξε την υφήλιο σχεδόν ταυτόχρονα και κανείς δεν βρέθηκε προετοιμασμένος για να τον αντιμετωπίσει.
Μία από τις μείζονες κρίσεις της ανθρωπότητας ήταν ο λεγόμενος μαύρος θάνατος, η βουβωνική πανώλη, που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Ευρώπης και έφερε τα πάνω-κάτω στη Γηραιά Ήπειρο. Η πανώλη του 1348-1352 ήταν για τους Ευρωπαίους μια τραγική περίοδος, κανένας και τίποτε δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τον φονικό ιό, που σκότωνε κάθε ημέρα εκατοντάδες ανθρώπους. Μία από τις πιο διαδεδομένες θεωρίες της εποχής ήθελε τους Εβραίους να είναι οι υπαίτιοι για την πανδημία, ενώ άλλοι έλεγαν πως ό,τι συμβαίνει είναι οργή Θεού. Ο Κύπριος χρονικογράφος Λεόντιος Μαχαιράς σημειώνει στο «Χρονικό» του «Και εις την εχρονίαν ατμηʹ έπεψεν ο θεός θανατικόν μέγαν διά τας αμαρτίες μας, και επέθανεν το ήμισον του νησσίου». Ο μαύρος θάνατος ερήμωσε πόλεις και ύπαιθρο, ήταν πραγματική μάστιγα, μέσα σε λίγα χρόνια άλλαξαν τα πάντα στην καθημερινότητα των κατοίκων της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Ποια είναι, όμως, η σχέση του μαύρου θανάτου με τη σημερινή κατάσταση και την πανδημία του κορωνοϊού; Έχει ενδιαφέρον, απλώς ως καταγραφή να σημειώσουμε ότι οι περισσότεροι χρονικογράφοι του Μεσαίωνα αναφέρουν ότι η πανώλη ξεκίνησε κάπου στην Ανατολή, ο Φλαμανδός βενεδικτίνος μοναχός Λουδοβίκος Sanctus θεωρεί ότι ξεκίνησε από την Ινδία, ο μουσουλμάνος συγγραφέας Ibn al-Wardi πιστεύει ότι από την Κίνα και την Ινδία προήλθε ο ιός. Μία ακόμη σύμπτωση είναι ότι οι ανεπτυγμένες ιταλικές πόλεις κράτη επλήγησας πολύ σοβαρά , μάλιστα ο Βοκάκιος αναφερόταν στην πανώλη ως «Πανώλη της Φλωρεντίας», με την περιοχή του Μιλάνο, ωστόσο, να μην επηρεάζεται σχεδόν καθόλου.
Ανέκαθεν fake news
Επίσης, και κάποια πράγματα, μάλλον ίδιον του ανθρώπου, μένουν αναλλοίωτα ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα και τον Μεσαίωνα έπρεπε να αντιμετωπιστούν τα λεγόμενα fake news, ανεξαρτήτως των λόγων. Το 1348 ο πάπας Κλήμης ΣΤ΄ με παπική βούλα, την Quamvis perfidiam τόνιζε στο πλήρωμα της Εκκλησίας του ότι οι Εβραίοι δεν είχαν καμία σχέση με τον ιό που τους ταλάνιζε και ότι ο Διάβολος είναι αυτός που έκανε τους Χριστιανούς να πιστέψουν στο ψέμα. Να και σήμερα, λοιπόν, με αφορμή τον κορωνοϊό, που ανά το παγκόσμιο διασπείρονται ψευδείς ειδήσεις, γίνονται ψεύτικοι έρανοι, στοχοποιούνται άνθρωποι και εθνότητες. Και όπως κατά τη διάρκεια του μαύρου θανάτου οι «Μαστιγούμενοι» (Flaggelantes) επανήλθαν στο προσκήνιο, έτσι και σήμερα κινήματα και ομάδες ανθρώπων λειτουργούν πέρα από τη λογική και τις επιταγές της ιατρικής επιστήμης, για να αναφέρουμε μόνο αυτή τη διάσταση και όχι τη συνειδητή πολιτική ανυπακοή.
Όσοι επέζησαν από την πανδημία του Μαύρου Θανάτου, ενήλικες όντες ποτέ δεν ξεπέρασαν την ιδέα του θανάτου, οι ψυχολογικές διαστάσεις του ζητήματος ακόμα και τον Μεσαίωνα δεν ήταν αμελητέες, δείτε για παράδειγμα τις τέχνες. Σήμερα, μπορεί οι νέες γενιές να μην έχουν να αντιμετωπίσουν τόσο ωμά τις εικόνες θανάτου, αν και στην Ιταλία ή στην Ισπανία η αίσθησή του είναι στην περιρρέουσα, αλλά σημαδεύονται από την απότομη αποξένωσή τους από τις καθημερινές τους συνήθειες και είναι πολύ εύκολο να αυτοεγκλωβιστούν στην απομόνωση που επιβάλλουν οι συνθήκες, κυρίως εκείνες οι περιπτώσεις που ήταν επιρρεπείς στην εσωστρέφεια. Μπορεί στον Μεσαίωνα έννοιες όπως, δυσλειτουργική οικογένεια, αποξένωση, βία στην οικογένεια, ψυχική ασθένεια, φτώχια κτλ. να είχαν τελείως διαφορετική έννοια ή να μην υπήρχαν καθόλου, ωστόσο στην εποχή μας υπάρχουν και φαίνεται ότι οι περισσότεροι ελαφρά τη καρδία τις προσπερνούμε, προβάλλουμε τον εκούσιο περιορισμό μας περισσότερο απ’ ό,τι ίσως θα έπρεπε. Θα πρέπει, λοιπόν, οι οργανωμένες πολιτείες να εγκύψουν και σε τέτοια ζητήματα, τα οποία οφείλουν να αντιμετωπίσουν εν ακαρεί, και φυσικά να δουν πώς μπορούν να σταθούν στο πλευρό τέτοιων ομάδων και ενόσω η κρίση διαρκεί.
Μεσομακροπρόθεσμες αλλαγές
Ο Μαύρος Θάνατος μακροπρόθεσμα άλλαξε φυσικά και βαθιά ριζωμένες πρακτικές τόσο σε οικονομικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Όσο και αν φαίνεται περίεργο η έλλειψη εργατικών χεριών έφερε σταδιακά αύξηση στους μισθούς, καλύτερη ανακατανομή του πλούτου –φυσικά και δεν έγιναν όλοι πλούσιοι–, υπήρξε μεγαλύτερη κοινωνική μετακίνηση και πιο έντονη η κοινωνική μετάθεση. Όπως φαίνεται από την πρόσφατη βιβλιογραφία οι οικονομικές συνέπειες ήταν εντελώς διαφορετικές από περιοχή σε περιοχή, χαμηλή θνησιμότητα χαμηλότεροι μισθοί, υψηλή θνησιμότητα υψηλότεροι μισθοί. Σήμερα, με την πανδημία του κορωνοϊού, και μη έχοντας ανανήψει πλήρως η παγκόσμια οικονομία από το σοκ των περασμένων ετών οι οικονομικές προκλήσεις είναι όλες μπροστά μας, και ο καθένας θα πρέπει να αναλάβει το κομμάτι που του αναλογεί. Οι τράπεζες της Φλωρεντίας και όχι μόνο τον 14ο αιώνα αντιμετώπισαν τη χρεοκοπία και η κατάσταση επώασε τη δημιουργία των Ενεχυροδανειστηρίων (Monte di Pietà). Σήμερα, λοιπόν, θα πρέπει να δει ο οικονομικός κόσμος πώς θα βοηθήσει μακροπρόθεσμα την κοινωνία. Κατ’ αναλογία θα μπορούσαμε να πούμε ότι και με την πανδημία του 2020 η ανθρωπότητα θα μπει, σταδιακά μεν, σε διαφορετική τροχιά παραγωγής, οι δεδομένες συνήθειες και η ανθρώπινη δραστηριότητα θα αλλάξει, αν θα είναι προς το καλύτερο ή όχι ουδείς μπορεί να το πει, διότι το άτομο θα πρέπει να μάθει να λειτουργεί σε εντελώς διάφορο επίπεδο. Είναι ενδιαφέρον να δούμε αν ο περιορισμός μας θα μας οδηγήσει σε εσωστρέφεια και περιδίνηση ή αν θα θελήσουμε να λειτουργήσουμε σε περισσότερο συλλογικό επίπεδο. Μένει να δούμε πώς θα διαχειριστούμε τις βραδιές στα μπαλκόνια με μουσική, τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τον ψηφιακό κόσμο που χρησιμοποιούμε όλοι μας ενίοτε χωρίς μέτρο. Είναι θεωρώ ακόμη πολύ νωρίς για να εξαχθούν συμπεράσματα για το τι θα αφήσει πίσω της η πανδημία. Η σύγχρονη εποχή απέχει παρασάγγας από τον Μεσαίωνα, αλλά ο άνθρωπος μοιάζει να παραμένει σχεδόν ίδιος, εν καιρώ μεγάλων κρίσεων ξεχωρίζουν οι ηγέτες, οι άγιοι, οι συνειδητοποιημένοι, αλλά και οι φοβικοί, οι οπορτουνιστές, οι δειλοί και οι θρασύδειλοι.
Δείτε: «Η Έβδομη Σφραγίδα» (Det sjunde inseglet) του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (1957)
«Το δεκαήμερο» (The Decameron) του Πιερ Πάολο Παζολίνι 1971
«Το όνομα του Ρόδου» (The name of the Rose) του Ζαν Ζακ Ανό (1986)
