«Αυτός που βρίσκεται παντού»

Η Χάρις Αλεξίου, η Δήμητρα Στογιάννη και ο Ζαχαρίας Καρούνης αφηγούνται Ρωμανό Μελωδό, στην παράσταση «Αυτός που βρίσκεται παντού», που παρουσιάζει σε πανελλήνια πρώτη η Nicosia For Art, του Διεθνούς Φεστιβάλ Λευκωσίας. Η παράσταση είναι σε σκηνοθεσία Ζαχαρία Καρούνη, με την επιλογή και την επιμέλεια των κειμένων να είναι των Δήμητρας Στογιάννη, Θωμά Κωνσταντίνου, ο οποίος έχει και την καλλιτεχνική επιμέλεια. Η ποιητική απόδοση του έργου του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού στα νέα ελληνικά είναι του αρχιμανδρίτη Ανανία Κουστένη. Οι τέσσερις βασικοί συντελεστές μιλούν γι’ αυτή την παράσταση λόγου και μουσικής στην «Κ» για το ταξίδι τους αυτό στον κόσμο του Ρωμανού και για τις ιδιαιτερότητες μιας τέτοιας παράστασης.

Ριζωμένη μέσα μας η σχέση με το Θείο

ΧΑΡΙΣ ΑΛΕΞΙΟΥ: Οι άνθρωποι πάντα θα δοξάζουν και θα σταυρώνουν ό,τι τους φέρνει κοντά στη γνώση. Η γνώση φέρνει ελπίδα, αλλά μπορεί να φέρει και φόβο.

–ΧΑΡΙΣ ΑΛΕΞΙΟΥ: Ποιες ήταν οι ιδιαιτερότητες στο «Αυτός που βρίσκεται παντού»; Η τεράστια εμπειρία σας σάς βοήθησε να προσεγγίσετε πιο εύκολα το εγχείρημα αυτού του μουσικο-θεατρικού αναλογίου;

–Αυτό που είχε πάντα για μένα σημασία ακόμη και στα τραγούδια ήταν η προσπάθειά μου να εμβαθύνω στο κείμενο. Η εμπειρία μου λοιπόν στάθηκε εδώ χρήσιμη αλλά θα πρέπει να πω ότι ο Θωμάς Κωνσταντίνου μού έφερε ένα ολοκληρωμένο έργο και με προετοίμασε με άριστο τρόπο. Μου χάρισε πρώτα το βιβλίο με τους ύμνους του Ρωμανού Μελωδού με τη μετάφραση στη νέα ελληνική του πατέρα Ανανία Κουστένη. Μου άφησε χρόνο να το διαβάσω. Όταν ήλθε με την πρότασή του και με τις μουσικές που είχε στο μεταξύ συνθέσει, ζωντάνεψε όλο το έργο. Με έκανε να θέλω κι εγώ να ζήσουμε μαζί με τον κόσμο αυτή τη συγκίνηση και την ανάταση που ένιωσα και νιώσαμε.

–Ο υμνογραφικός κόσμος του Ρωμανού Μελωδού πόσο «προκάλεσε» τον δικό σας μουσικό κόσμο; Τι ήταν αυτό που σας εισήγαγε στον κόσμο του;

–Η μουσική μας παράδοση είναι άρρηκτα δεμένη με την υμνωδία και νομίζω η δοξολογία του έργου, δηλαδή της πορείας του Ιησού και ο θρήνος του θείου δράματος, είναι θεμέλιο της παράδοσής μας. Νομίζω πως όλοι μας «έχουμε» τον Ρωμανό γιατί έχει καταγραφεί στη συλλογική μας μνήμη το «Η Παρθένος σήμερον, τον υπερούσιον τίκτει» όλοι μας έχουμε βαπτιστεί στην ύπαρξη του Ρωμανού.

–Αντιμετωπίσατε το έργο αυτό ως αμιγώς θρησκευτικό ή το είδατε ως μία μουσική παράσταση;

–Θέλουμε δεν θέλουμε είναι ριζωμένη μέσα μας αυτή η σχέση με το Θείο είτε κάποιος πιστεύει είτε αμφισβητεί την ύπαρξή του. Είτε είναι χριστιανός είτε λάτρης μιας άλλης θρησκείας.

Εδώ ο Ρωμανός μάς μεταφέρει με βαθιά ποιητικό λόγο, τον έρωτα, αλλά και την προδοσία από τους ανθρώπους που γνώρισαν το φως Του, καθώς και τον σπαραγμό αυτής της μάνας που ζει τη δόξα αλλά και τη σταύρωση του παιδιού της. Βλέπουμε την ανθρώπινη φύση, που δεν αλλάζει στον χρόνο. Οι άνθρωποι πάντα θα δοξάζουν και θα σταυρώνουν ό,τι τους φέρνει κοντά στη γνώση. Η γνώση φέρνει ελπίδα, αλλά μπορεί να φέρει και φόβο.

Λόγος και μουσική αναδεικνύουν το έργο

–ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΟΓΙΑΝΝΗ: Ποιες ήταν οι προκλήσεις για εσάς σε αυτή την παράσταση, έχοντας μπροστά σας κείμενα του Ρωμανού Μελωδού;

–Τα κείμενα του Ρωμανού του Μελωδού είναι βαθιά θεολογικά και βαθιά ποιητικά. Είναι σαν να μπαίνεις σε μια άλλη διάσταση, να αφήνεσαι και να σε συνεπαίρνουν. Να σε ταξιδεύουν σε μια πραγματικότητα που ενώ είχες στο μυαλό σου ως «ιστορική» ξαφνικά γίνεται απτή και τη βιώνεις και γίνεσαι μέρος αυτής. Είναι σαν τη θεία λειτουργία. Σαν τα γεγονότα της μεγάλης Εβδομάδας που συμβαίνουν στο τώρα. Επαναλαμβάνονται. «Σήμερον» κρεμάται επί ξύλου. Κι αυτό είναι μεγαλειώδες. Αυτό είναι μια μεγάλη πρόκληση όχι μόνο για τον ηθοποιό αλλά και για όλους όσοι έρθουν αντιμέτωποι με τα κείμενα του Ρωμανού, ειδικά σ’ αυτή την εξαιρετική ποιητική απόδοση του πατρός Ανανία Κουστένη, που φέρνει αυτό τον λόγο πιο κοντά στον σημερινό αναγνώστη και, όπως λέει ο ίδιος, τον πιάνει από το χεράκι και…

–Τι χρειάζεται από πλευράς ενός ηθοποιού για να ανταπεξέλθει σε ένα μουσικο-θεατρικό αναλόγιο, όπου πρωταγωνιστής είναι ο ιδιαίτερος μουσικός λόγος;

–Για τον ηθοποιό όσο πιο σημαντικό, ολοκληρωμένο και πλήρες δραματουργικά είναι το κείμενο που θα ανεβάσει στη σκηνή τόσο πιο «εύκολη» είναι η δουλειά του. Χρειάζεται ενδελεχής μελέτη του έργου, ώστε να ξέρει τι λέει και γιατί το λέει. Σε ένα τέτοιο κείμενο, όμως, όπως του Ρωμανού του Μελωδού, τα νοήματα είναι τόσο μεγάλα και πλήρη που σε οδηγούν από μόνα τους στην αλήθεια της υποκριτικής προσέγγισης. Δεν χρειάζεται να κάνεις πολλά. Αρκεί να περάσουν από το φίλτρο του μυαλού, δηλαδή να τα κατανοήσεις, έπειτα από το φίλτρο της ψυχής και μετά να αφήσεις το ίδιο το έργο να σε καθοδηγήσει και να σε πάει στην αλήθεια. Ως προς τη μουσική διάσταση του έργου, η συγκεκριμένη πρωτότυπη μουσική που έγραψε ο Θωμάς Κωνσταντίνου γι’ αυτή την παράσταση, υπογραμμίζει με σεβασμό και διακριτικότητα τη μουσικότητα του ίδιου του έργου κι έτσι, λόγος και μουσική βοηθούν να αποδοθεί το πνεύμα και το μέγεθος αυτού του σπουδαίου έργου.

–Επιλέγοντας τα αποσπάσματα, υπήρξε ταλάντευση για το τι μένει και τι φεύγει;

–Αυτό ήταν ίσως και το πιο δύσκολο κομμάτι. Όταν έκανα την πρώτη επιλογή από το βιβλίο, σημείωσα σχεδόν το ένα τρίτο. Ήταν σαν να μπήκα σε ζαχαροπλαστείο με υπογλυκαιμία και ήθελα να τα καταβροχθίσω όλα. Μετά έγινε μια επιλογή από τα κομμάτια που είχαν μεγαλύτερο διαδραστικό ενδιαφέρον, είχαν δηλαδή αμεσότητα στον λόγο, είχαν διάλογο και ένα τέτοιο δραματουργικό ενδιαφέρον που θα μπορούσε να σταθεί με ενδιαφέροντα τρόπο στη σκηνή. Το βασικό ξεσκαρτάρισμα έγινε μετά από τον Θωμά που με γενναιότητα έκοψε αρκετά κομμάτια και κράτησε αυτά που θα μπορούσαν να έχουν μια λογική συνέχεια και να συνταχθούν, ώστε να δημιουργήσουν ένα έργο με αρχή, μέση και τέλος. Και, βεβαίως, μπήκε στο πλάνο κι ο Ζαχαρίας, οπότε έφτασε το έργο στην τελική του μορφή.

ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΤΟΓΙΑΝΝΗ: Σε ένα τέτοιο κείμενο, όμως, όπως του Ρωμανού του Μελωδού, τα νοήματα είναι τόσο μεγάλα και πλήρη που σε οδηγούν από μόνα τους στην αλήθεια της υποκριτικής προσέγγισης.

Κείμενα κατανοητά με τρόπο σημερινό

ΘΩΜΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: Η ποιητική απόδοση έχει γίνει με τέτοιο τρόπο, ώστε τα κείμενα να γίνονται κατανοητά από τον σύγχρονο αναγνώστη με τρόπο σημερινό. Συνεπώς δεν πρόκειται για πρόκληση αλλά πρόσκληση.

–ΘΩΜΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ: Τι σας παρακίνησε να δημιουργήσετε αυτή την παράσταση;

–Είχα ήδη γράψει τη μουσική και αναζητούσα κείμενα, με τα οποία θα μπορούσα να διανθίσω αυτό το έργο, το οποίο αντλεί την έμπνευση του από τον μινιμαλισμό του Βυζαντίου. Ένας φίλος, πρότεινε Ρωμανό τον Μελωδό σε μετάφραση κάποιου Έλληνα ποιητή. Αν και μου άρεσε η ιδέα, δεν ενθουσιάστηκα με αυτή τη μετάφραση. Τότε, με τρόπο θαυμαστό «έπεσε» στα χέρια μας η ποιητική απόδοση του π. Ανανία Κουστένη, ο οποίος δεν έχει μεταφράσει, αλλά έχει αποδώσει ποιητικά το σύνολο του έργου του Ρωμανού στα νέα ελληνικά.

Έτσι, μαζί με τη Δήμητρα αναζητήσαμε τα κατάλληλα αποσπάσματα και δεν αργήσαμε να καταλάβουμε πως είχαμε πέσει σε θησαυρό και πως τελικά, η μουσική θα ήταν αυτή που θα υπηρετούσε το κείμενο και όχι το ανάποδο – όπως είχα αρχικά σχεδιάσει. Με εξίσου θαυμαστό και απρόσμενο τρόπο ήρθε στον δρόμο μας ο άνθρωπος, που μου αρέσει να αποκαλώ καλλιτεχνική μου «μητέρα», η Χάρις Αλεξίου, η οποία με τρόπο μυστηριακό και αρχοντικό «βούτηξε» μαζί μας σε αυτό το καλλιτεχνικό ταξίδι. Όλα αυτά ολοκληρώθηκαν με τον Ζαχαρία Καρούνη, έναν καλλιτέχνη πολυδιάστατο, με βαθιά γνώση του θεάτρου και της μουσικής αλλά και του Ρωμανού. Αυτός λοιπόν, «επιλέχθηκε» να μετατρέψει αυτή την ιδέα σε παράσταση και να της δώσει θεατρική υπόσταση και σκηνοθετικό αφήγημα.

–Ποιες ήταν οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει κάποιος με τα κείμενα του Ρωμανού Μελωδού;

–Η ποιητική απόδοση έχει γίνει με τέτοιο τρόπο, ώστε τα κείμενα να γίνονται κατανοητά από τον σύγχρονο αναγνώστη με τρόπο σημερινό. Συνεπώς δεν πρόκειται για πρόκληση αλλά πρόσκληση. Πρόσκληση να βυθιστούμε σε ένα κείμενο, το οποίο εκτός από το θεολογικό του βάθος, αποτελεί πέρα από κάθε αμφιβολία, ένα έργο υψηλής καλλιτεχνικής αισθητικής και λογοτεχνικής αξίας. Αισθανόμαστε σαν να ανακαλύψαμε ξαφνικά, έναν συγγραφέα εφάμιλλο του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, που έως τώρα αγνοούσαμε.

–Επιλέγοντας τα αποσπάσματα, υπήρξε ταλάντευση για το τι μένει και τι φεύγει;

–Έχοντας στον νου μας τη Μεγάλη Εβδομάδα, διαρθρώσαμε επτά σκηνές για κάθε ημέρα. Τα κείμενα ήταν εκεί και μας περίμεναν να τα επιλέξουμε. Έτοιμοι δραματοποιημένοι διάλογοι, σα να διαβάζεις Σαίξπηρ ή ακόμα καλύτερα, αρχαία τραγωδία. Δεν ξέραμε τι να πρωτοδιαλέξουμε μιας και η μετατροπή ενός τέτοιου κειμένου σε θεατρικό σενάριο, είναι διαδικασία που απαιτεί γενναίες αποφάσεις.

Πρόκληση είναι πάντα είναι ο λόγος

–ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΡΟΥΝΗΣ: Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που είχατε να αντιμετωπίσετε δουλεύοντας το σπουδαίο έργο του Ρωμανού Μελωδού;

–Όταν κανείς καταπιάνεται με τέτοια έργα, η μεγαλύτερη πρόκληση πάντα είναι ο λόγος. Ο λόγος ως μέσω έκφρασης αλλά και ο λόγος ως αιτία. Από τη μια καλούμαστε να ανακαλύψουμε τα βαθιά νοήματα, τα οποία κρύβονται μέσα στην ποιητική του Ρωμανού και από την άλλη προσωπικά πάντα με τυραννάει ένα συνεχές ερώτημα. Αν ο λόγος για τον οποίο θέλω να εκφραστώ μέσα από αυτό το έργο είναι ο σωστός, αν οι προθέσεις μου είναι ειλικρινείς ή φαντάζουν πως είναι. Όπως και να ’χει το ερώτημα αυτό απαντάται μόνο πάνω στη σκηνή.

–Με ποιον τρόπο «ακουμπάει» ο Ρωμανός Μελωδός στους ήχους της «κοσμικής» μουσικής της Ανατολής;

–Δυστυχώς δεν έχει σωθεί η μουσική των κοντακίων (να το πω απλά, των ύμνων) του Ρωμανού του Μελωδού. Στις μέρες μας, στους ναούς, ψάλλονται μικρά μέρη από αυτές τις εκτενείς μουσικές και ποιητικές συνθέσεις με συγκεκριμένες μελωδίες φυσικά, οι οποίες απηχούν μια μακραίωνη παράδοση αδιαμφισβήτητα, όμως δεν είναι ικανές να μας φανερώσουν ολόκληρους και αυτούσιους τους ύμνους έτσι όπως αυτοί μελοποιήθηκαν από τον ίδιο το Ρωμανό. Προσωπικά δεν πιστεύω πως οι συνθέσεις αυτές είχαν κάποια σχέση με αυτό που ονομάζουμε «κοσμική μουσική» μιας και κατά τη Βυζαντινή περίοδο φρόντιζαν να διαχωρίζουν τη μουσική που προοριζόταν να ακουστεί μέσα στους ναούς και τη μουσική που προοριζόταν για τον «κόσμο».

–Λόγος, μουσική και ηθοποιία… Πώς θα κινηθείτε σκηνοθετικά στην παράσταση;

– Δεν σας κρύβω πως με απασχόλησε πολύ η κατεύθυνση που θα έπρεπε να δώσω στους συντελεστές της παράστασης, το πώς θα έπρεπε αυτά τα κείμενα να αντιμετωπιστούν. Από τη μία υπήρχε φυσικά η γνωστή λύση, του να αντιμετωπιστούν τα κείμενα αφηγηματικά με τη μορφή ενός ακίνητου αναλογίου, όπου θα παρεμβάλλονταν και κάποιες μουσικές πράγμα που έχουμε δει να συμβαίνει και το θεωρώ αρκετά «τίμιο». Διαβάζοντας όμως κανείς σε βάθος τα κείμενα αυτά και γνωρίζοντας τις πιο κρυφές τους νοηματικές πτυχές (σε αυτό με βοήθησαν πολύ οι σπουδές μου στη Θεολογία), διαπιστώνει, πως τα ποιήματα αυτά είναι γεμάτα εικόνες, παρομοιώσεις, βιβλικές παραπομπές, δραματικές κινήσεις, ρυθμούς. Δεν αποτελούν απλές εξιστορήσεις γεγονότων, αλλά υπαρξιακές και οντολογικές τοποθετήσεις του ποιητή πάνω στα «αιώνια». Είδα λοιπόν, όλη την παράσταση σαν μια παρουσίαση της σκέψης του Ρωμανού πριν αυτή να γίνει εκπεφρασμένος λόγος. Τα πάντα, λόγος, μουσική και ηθοποιία (δραματουργία), αποτελούν τις σκέψεις του Ρωμανού, οι οποίες κινούνται και εκφράζονται πάνω στη σκηνή άλλοτε διαφωνώντας, άλλοτε συμφωνώντας, άλλοτε φωνάζοντας, άλλοτε ηρεμώντας, άλλοτε σιωπώντας, δείχνοντας στο τέλος πάντα αυτή την αιώνια πάλη του κάθε ανθρώπου ανάμεσα στο Φως και το σκοτάδι.

ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΡΟΥΝΗΣ: Διαβάζοντας κανείς σε βάθος τα κείμενα αυτά διαπιστώνει πως δεν αποτελούν απλές εξιστορήσεις γεγονότων, αλλά υπαρξιακές και οντολογικές τοποθετήσεις του ποιητή πάνω στα «αιώνια».

Πληροφορίες: «Αυτός που βρίσκεται παντού», Δευτέρα 7 και Τρίτη 8 Απριλίου, Δημοτικό Θέατρο Λευκωσίας. Επικοινωνία 22797979