Kathimerini.gr
Της Μάρως Βασιλειάδου , Νικόλας Ζώης
Λίγο πριν από τα εγκαίνιά της, η 59η Μπιενάλε αποτυπώνει τις συνέπειες της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία με το κλείσιμο του ρωσικού περιπτέρου και την υποστήριξη της ουκρανικής εθνικής συμμετοχής, καθώς η επιμελητική ομάδα προσπαθεί να μεταφέρει το έργο «Πηγή της εξάντλησης». Ανθρωποι των τεχνών σχολιάζουν τις πολιτιστικές κυρώσεις της Δύσης στη Ρωσία.
«Πόλεμος» και τέχνη στη Βενετία
Της Μάρως Βασιλειάδου
«Είμαι πολίτης της Ουκρανίας και για εμένα η υπηκοότητα είναι πιο σημαντική από την εθνική μου ταυτότητα», είπε ο Πάβλο Μάκοφ σε πρόσφατη συνέντευξή του.
Κατά την έναρξη του πολέμου, ο 63χρονος καλλιτέχνης που εκπροσωπεί την Ουκρανία στη φετινή 59η Μπιενάλε της Βενετίας –μία από τις μεγαλύτερες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης διεθνώς, που εγκαινιάζεται στις 23 Απριλίου–, βρισκόταν στο σπίτι του στο Χάρκοβο, μαζί με την οικογένειά του. Ο Μάκοφ είναι γεννημένος στην Αγία Πετρούπολη, έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ουκρανία και κάνει διεθνή καριέρα. Η επιλογή του έργου του «Πηγή της εξάντλησης» (Fountain of Exhaustion) για την εθνική συμμετοχή της Ουκρανίας στην Μπιενάλε, αποτέλεσε μια ακόμη καταξίωση, κι όλα έμοιαζαν θαυμάσια δρομολογημένα.
Αλλά ο πόλεμος ανέτρεψε τα σχέδια. Ο δε κόσμος της σύγχρονης τέχνης αντέδρασε γρήγορα στα γεγονότα. Στις αρχές Μαρτίου η Μπιενάλε της Βενετίας ανακοίνωσε ότι ενημερώθηκε για την απόφαση της ομάδας του περιπτέρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, δηλαδή του επιμελητή Ραϊμούντας Μαλασάουσκας και των καλλιτεχνών Κιρίλ Σαβτσένκοφ και Αλεξάντρα Σουλάρεβα, να παραιτηθεί από τη συμμετοχή στη διοργάνωση, ως διαμαρτυρία στην εισβολή. «Εκφράζουμε την πλήρη αλληλεγγύη μας σε αυτή την ευγενή πράξη θάρρους», δήλωσαν οι διοργανωτές υποστηρίζοντας την απόφαση. «Η Μπιενάλε παραμένει ένας τόπος συνάντησης των λαών μέσα στην τέχνη και στον πολιτισμό και καταδικάζει όλους εκείνους που χρησιμοποιούν βία για να αποτρέψουν τον διάλογο και την ειρήνη. Επίσης είμαστε κοντά σε όλους εκείνους στη Ρωσία που διαμαρτύρονται ενάντια στον πόλεμο. Η Μπιενάλε της Βενετίας δεν θα κλείσει τις πόρτες της σε όσους υπερασπίζονται την ελευθερία της έκφρασης».
Η Μπιενάλε της Βενετίας δεν πρόκειται να κλείσει τις πόρτες της σε όσους υπερασπίζονται την ελευθερία της έκφρασης.
Ετσι, φέτος το ρωσικό περίπτερο θα παραμείνει κλειστό. Αλλά όχι και το ουκρανικό. «Παρά τον συνεχιζόμενο πόλεμο, εμείς θα είμαστε παρόντες», τόνισαν από τη μεριά τους οι επιμελητές του ουκρανικού περιπτέρου, Μαρία Λάνκο, Λισαβέτα Γκέρμαν και Μπόρις Φιλονένκο. Σε δήλωσή της στην «Κ» από τη Νέα Υόρκη η Κάτια Πάβλεβιτς, υπεύθυνη Τύπου της εθνικής συμμετοχής της Ουκρανίας, αναφέρει: «Με την παρουσία μας εκεί, στο δικό μας περίπτερο, που περιλαμβάνει τα καλύτερα δείγματα της σύγχρονης ουκρανικής τέχνης, έχουμε την ευκαιρία να υπενθυμίσουμε στον κόσμο ότι η Ουκρανία είναι ένα ανεξάρτητο έθνος με τη δική του ταυτότητα. Και ενώ ο λαός μας αγωνίζεται γι’ αυτό το δικαίωμα στο στρατιωτικό μέτωπο, εμείς αναλαμβάνουμε το πολιτιστικό».
Το έργο του Μάκοφ «Fountain of Exhaustion» είναι ένα γλυπτό με κίνηση, ένα σιντριβάνι που στάζει νερό αντί να το εκτοξεύει σε πίδακες. Πρόκειται για μια εικαστική μεταφορά, ένα σχόλιο για την εξάντληση από δίψα και ξηρασία, που απειλεί την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. Οταν η ιδέα παρουσιάστηκε στο κοινό, ο καλλιτέχνης μίλησε για την εξάντληση των φυσικών πόρων αλλά και την ψυχική εξάντληση των ανθρώπων λόγω της κατάχρησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, της πανδημίας και της οικονομικής ύφεσης. Στην απειλή από εξάντληση έχει πλέον προστεθεί ο πόλεμος.
Το σιντριβάνι αποτελείται από 72 χάλκινα «χωνιά», μέσα από τα οποία στάζει το νερό, και μια πλατφόρμα με μηχανισμό άντλησης στο εσωτερικό, πάνω στα οποία τοποθετούνται τα «χωνιά». Λόγω του πολέμου, οι προετοιμασίες του έργου στην Ουκρανία σταμάτησαν. Παρ’ όλα αυτά, η ομάδα είναι αποφασισμένη να το παρουσιάσει στη Βενετία όπως είχε αρχικά προβλεφθεί. Η επιμελήτρια Μαρία Λάνκο κατάφερε να μεταφέρει τα μεταλλικά «χωνιά» από το Κίεβο στην Ευρώπη.
«Ηρθε στη Βιέννη και τώρα βρίσκεται στην Ιταλία. Ωστόσο, η πλατφόρμα των 3,5 μέτρων δεν κατάφερε να βγει από το Κίεβο», μας λέει η κ. Πάβλεβιτς. Ετσι, η πλατφόρμα ξαναφτιάχνεται στο Μιλάνο. «Ο Πάβλο Μάκοφ πέρασε την πρώτη εβδομάδα του πολέμου στο Χάρκοβο, που βομβαρδίστηκε σκληρά. Κατάφερε να διαφύγει με την οικογένειά του στην Ευρώπη. Τον περιμένουμε και ελπίζουμε να ενταχθεί στην ομάδα στη Βενετία», συμπλήρωσε.
Από αριστερά προς τα δεξιά, οι επιμελητές του ουκρανικού περιπτέρου Λισαβέτα Γκέρμαν και Μπόρις Φιλονένκο, ο εικαστικός καλλιτέχνης Πάβλο Μάκοφ και η επιμελήτρια Μαρία Λάνκο.
«Οι καλλιτέχνες δεν φέρουν ευθύνη για ό,τι συμβαίνει»
Του Νικόλα Ζώη
Αποτιμώντας τις εξελίξεις στην Μπιενάλε της Βενετίας, η Κατερίνα Ζαχαροπούλου, εικαστικός και δημιουργός της εκπομπής «Η εποχή των εικόνων» στην ΕΡΤ, υπενθυμίζει ότι ο συγκεκριμένος θεσμός ανέκαθεν ήταν πολιτικό γεγονός: τα εθνικά περίπτερα παρουσιάζουν πάντα την αιχμή των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων που έχει βιώσει πρόσφατα η χώρα τους, ενώ σε εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις μπορεί και να αποσυρθούν νωρίτερα ή να απουσιάσουν εντελώς. Χαρακτηριστικά, το 2019, το περίπτερο του Ιράκ έκλεισε πριν από τον προγραμματισμένο χρόνο, λόγω των εξεγέρσεων που σημειώνονταν στη χώρα. Η πρόσφατη απόφαση των Ρώσων να αποσυρθούν «είναι πασιφανώς μια πολιτική στάση», παρατηρεί η Κατερίνα Ζαχαροπούλου και συνεχίζει: «Πώς θα έμπαιναν οι άνθρωποι μέσα στο περίπτερο; Υπήρχε, αν θέλετε, και ο φόβος μιας αρνητικής υποδοχής, μιας κριτικής η οποία ενδεχομένως να αδικούσε και τον καλλιτέχνη. Δεν γνωρίζω τι θα παρουσίαζε το ρωσικό περίπτερο, φαντάζομαι όμως ότι το κλείσιμό του ήταν πιθανόν αρκετά ανακουφιστικό για τον κόσμο της Μπιενάλε». Παράλληλα με τα τεκταινόμενα στη Βενετία, οι τεταμένες σχέσεις ανάμεσα στη Δύση και στη Ρωσία του Πούτιν συνεχίζουν να επηρεάζουν τις πολιτιστικές τους συνεργασίες: δανεισμοί έργων σε εκθέσεις ακυρώνονται (όπως ενός πίνακα του Ραφαήλ που θα μεταφερόταν από το Μουσείο Ερμιτάζ στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου), κάποια άλλα ανακαλούνται (όπως τα έργα που είχαν παραχωρήσει δέκα ευρωπαϊκά ιδρύματα στα Μουσεία του Κρεμλίνου), δημοπρασίες ρωσικής τέχνης ματαιώνονται, ιδρύματα διακόπτουν τις σχέσεις τους με Ρώσους ολιγάρχες, ενώ λαμβάνονται και πρωτοβουλίες ενίσχυσης Ουκρανών και Ρώσων αντιφρονούντων καλλιτεχνών.
Ανταλλαγή έργων
Εκπροσωπώντας το MOMus, η αναπληρώτρια γενική διευθύντριά του Μαρία Τσαντσάνογλου λέει ότι ο οργανισμός έχει διαφοροποιήσει ορισμένες συνεργασίες του: «Η ανταλλαγή έργων που θα έρχονταν στην Ελλάδα και θα ταξίδευαν αντίστοιχα στη Ρωσία»», εξηγεί, «αναστέλλεται μέχρι νεωτέρας. Εξάλλου, τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν ούτως ή άλλως να ταξιδέψουν υπό τις παρούσες συνθήκες. Πρέπει να τονίσουμε, ωστόσο, ότι οι φίλοι και συνεργάτες μας καλλιτέχνες ή ιστορικοί τέχνης στη Ρωσία δεν φέρουν καμία ευθύνη για ό,τι συμβαίνει. Προφανώς ειδική υποστήριξη χρειάζονται, περισσότερο από ποτέ, οι Ουκρανοί καλλιτέχνες».
Τέλος, σχολιάζοντας τις κυρώσεις, ο Χριστόφορος Μαρίνος, ιστορικός της τέχνης και επιμελητής των εκθέσεων του ΟΠΑΝΔΑ, παρατηρεί ότι το πολιτιστικό μποϊκοτάζ από την πλευρά της Δύσης είναι προφανώς συμβολικό και στοχεύει στην πολιτιστική απομόνωση της Ρωσίας, του Πούτιν και των υποστηρικτών του. «Υπάρχουν φωνές, κυρίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο», καταλήγει ο Χριστόφορος Μαρίνος, «που θεωρούν αυτό το “χτύπημα” αποτελεσματικό, όχι τόσο για την οικονομία της χώρας, αλλά γιατί θα πλήξει το εθνικιστικό αφήγημα του Πούτιν – και η πολιτιστική κυριαρχία της Ρωσίας είναι μέρος αυτού του αφηγήματος. Βέβαια, αν οι κυρώσεις δεν είναι στοχευμένες και δεν απευθύνονται αποκλειστικά στους θιασώτες του Πούτιν, οι παράπλευρες απώλειες θα είναι μεγάλες και οι Ρώσοι καλλιτέχνες θα στραγγαλιστούν οικονομικά. Επίσης, διακρίνω μια δόση υποκρισίας: γιατί τόσα χρόνια τα ίδια ιδρύματα, που τώρα απομακρύνουν τους Ρώσους ολιγάρχες από τα διοικητικά τους συμβούλια, έκαναν τα στραβά μάτια; Να θυμίσω ότι το 2016, στο πλαίσιο του αφιερωματικού Ετους Ελλάδας – Ρωσίας, το ΥΠΠΟΑ είχε διοργανώσει διάφορες εκδηλώσεις, μεταξύ των οποίων και την εικαστική έκθεση “Genii Loci” στην Αγία Πετρούπολη. Τότε η ρωσική εισβολή στην Κριμαία δεν συνιστούσε επαρκή λόγο διαμαρτυρίας;»
