Του Απόστολου Κουρουπάκη
Μια διαφορετική έκθεση παρουσιάζεται αυτές τις ημέρες στο κέντρο της Λευκωσίας, στο πρώην κατάστημα Hondos Centre, «I’ve made you a palm-tree» από τον εικαστικό PASHIAS. Στην έκθεση συνέβαλαν και ο Ιωσήφ Χατζηκυριάκος, ιστορικός τέχνης και διευθυντής του Ιδρύματος Φοίβος Σταυρίδης – Αρχεία Λάρνακας και η αρχιτέκτονας Κατερίνα Σκουφαρίδου με τον δικό τους τρόπο. Βασικό στοιχείο της έκθεσης είναι ο φοίνικας, ιδωμένος, ωστόσο, από πολλές σκοπιές. Ποια η σχέση του φοίνικα με την Κύπρο; Αλήθεια γιατί πρέπει κάποιον να τον κάνουμε «φοινιτζιά» ακόμα και αν δεν το αξίζει; Το αστικό αρχιτεκτονικό τοπίο της Κύπρου μοιάζει με τον φοίνικα; Σε αυτά και άλλα ερωτήματα απάντησαν ο PASHIAS, ο Ιωσήφ και η Κατερίνα.
«Στην έκθεση, ο άνθρωπος στέκεται ακίνητος, ως σύγχρονος Κούρος, επιτρέποντας στο κοινό να δει την αποκάλυψη του κομμένου κεφαλιού του – ένας νέος φοίνικας που τώρα γεννιέται».
PASHIAS
–Πώς ήλθε η ιδέα του φοίνικα σε αυτή την έκθεση;
–Ο φοίνικας αποτελεί μία εικόνα και ιδέα που «καραδοκεί» εδώ και χρόνια στο μυαλό μου. Από την παιδική μου ηλικία. Μία τεράστια φοινικιά στο κέντρο της αυλής του πατρικού μου στην Αγλαντζιά, δεκάδες φοίνικες μαζί σε ξεραμένα χωράφια δίπλα από το σπίτι της γιαγιάς. Δεν θέλω να δείξω μέσα από τα έργα τέχνης μία συγκεκριμένη απάντηση στο κοινό, καθώς δεν είμαι πιο έξυπνος από κάποιον άλλο – ο καλλιτέχνης δεν είναι γνώστης μιας παγκόσμιας αλήθειας που αποκαλύπτεται. Το μόνο που μπορώ να δείξω είναι ερωτήσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μέσα από το σύμβολο του φοινικόδεντρου, η ερώτηση είναι πώς καταφέραμε να φτάσουμε σε μία κοινωνία της μεγαλοπρέπειας, όπου δεν υπάρχει χώρος για τη διαφορετικότητα, όταν εμείς οι ίδιοι ως λαός –ιστορικά– αποτελούμε συνονθύλευμα ανθρώπων, ιδεών, εικόνων και πολιτισμών.
–Αναγέννηση, αυτοθαυμασμός, επιμονή, έπαρση και αλαζονεία, αυτές οι λέξεις μου έρχονται στο μυαλό για τη λέξη φοίνικας, στην έκθεση αυτή ταιριάζει κάποια;
–Όλες. Ο φοίνικας στέκεται αγέρωχος στο πέρασμα του χρόνου, κρατώντας ψηλά το κεφάλι του, με μία «παγωμένη» έκρηξη κοφτερών βελονιών. Στέφει τον εαυτό του βασιλιά. Σε κάποιο βαθμό, ο αυτοθαυμασμός και η έπαρση πρέπει να αποτελούν θετικές εκφάνσεις του χαρακτήρα μας. Όταν, όμως, και οι καρποί μας ή τα αποτελέσματα των πράξεών μας έχουν ουσία. Έτσι και στην έκθεση, ο άνθρωπος στέκεται ακίνητος, ως σύγχρονος Κούρος, επιτρέποντας στο κοινό να δει την αποκάλυψη του κομμένου κεφαλιού του – ένας νέος φοίνικας που τώρα γεννιέται. Ο άνθρωπος - κορμός, που μέσα του ριζώνει μία ιδέα, αναπνέει και δημιουργεί, ή ο άνθρωπος - γλάστρα, που φιλοξενεί ένα «ξένο» παράσιτο, μολύνεται και μολύνει.
–Κρατάς αποστάσεις από το κοινό με τα έργα μέσα σε μία βιτρίνα ενός πρώην υποκαταστήματος καλλυντικών… αλήθεια με το ψεύτικο ή τη «βιτρίνα» συνδέεται το πρότζεκτ;
–H βιτρίνα έχει διπλό ρόλο στο όλο εγχείρημα. Από τη μία πλευρά, αποτελεί πρακτική λύση. Η συνθήκη της απαιτούμενης απόστασης επιλύεται με το διαχωριστικό γυαλί που καθορίζει πλέον την έκθεση ως μετωπική εμπειρία παρά ως χώρο ελεύθερης σωματικής –ίσως και πνευματικής– διακίνησης. Από την άλλη, ο άνθρωπος - φοίνικας παρουσιάζεται ως προϊόν προς πώληση, καθώς τα έργα πωλούνται διαδικτυακά στην ιστοσελίδα μου (www.pashias.art/shop). Ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη περιοχή της κεντρικής Λευκωσίας, όπου εδρεύουν εμπορικά μαγαζιά, η βιτρίνα προς θέαση μπορεί να παραλληλιστεί με τη βιτρίνα του ίδιου του ανθρώπου. Η εμφάνισή μας, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο εξωτερικεύουμε την εικόνα μας προς την κοινωνία, υποδεικνύει πλευρές του χαρακτήρα μας. Ψεύτικες ή αληθινές, τεχνητές ή αυθεντικές.
–Ο πολλαπλασιασμός της φιγούρας σου είναι μια προσπάθεια εξανθρωπισμού του φοίνικα ή του παγονιού που μας τονίζει τις φράσεις “I’ve made you a palm-tree” ή την έπαρση-παρουσίαση του παγονιού;
–Ο παραλληλισμός του φοίνικα με το αίσθημα της μεγαλοπρέπειας, μεταφράζεται για εμένα ως δημιουργός, από τη χλωρίδα στην πανίδα, με το παγώνι. Το παγώνι «φωνάζει» υπερηφάνεια, με την αυτοκρατορική του στάση και τον εντυπωσιακό διάκοσμό του. Η έκρηξη φτερών, όπως απλώνεται και το φύλλωμα του φοίνικα, δίνει το έναυσμα του φλερτ ή της διαδικασίας κατάκτησης ενός συντρόφου. Χρωματικά και σχηματικά, χρησιμοποιώ το μοτίβο των φτερών ως χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φιγούρας, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία ενός υβριδικού γλυπτού, όπου ο άνθρωπος - δέντρο - ζώο πραγματεύεται την πολυμορφική του ύπαρξη μέσω της εικόνας και του αισθήματος της αλαζονείας.
–Μετά που θα έχουν παρέλθει αυτές οι δύσκολες συνθήκες για τους καλλιτέχνες πιστεύεις ότι θα αρχίσουμε να βλέπουμε νέα πράγματα στην τέχνη;
–Δεν πιστεύω κατά ανάγκη ότι η περίοδος αυτή θα φέρει έντονες αλλαγές στη θεματική ή τα μέσα των καλλιτεχνών, αν και τρέφεται έντονα ή διαδικτυακή εξέλιξη της τέχνης που είναι σίγουρα πιο εύκολα προσβάσιμη. Πιστεύω ότι η αλλαγή θα επέλθει στον τρόπο που οι καλλιτέχνες προσεγγίζουν τη δουλειά τους ως επάγγελμα και ιδιότητα. Πρέπει να διαπραγματευτούν οι τέχνες τη θέση τους στη σύγχρονη κοινωνία, καθώς και να αναθεωρηθούν οι απαιτήσεις τους από τις κυβερνητικές αρχές. Ελπίζω ότι το ίδιο το κοινό θα στηρίξει και θα συμβάλει στη προσπάθεια αυτή.
Ένας από τους κύριους στόχους της έκθεσης είναι και η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για το υπό ανάπλαση κέντρο της πρωτεύουσας.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΚΟΥΦΑΡΙΔΟΥ
–Ποια είναι η εικόνα ενός αρχιτέκτονα για τον χώρο και τον τρόπο της έκθεσης “I’ve made you a palm-tree”;
–Η έκθεση έχει ως κύριο θέμα την εγκαθίδρυση του φοινικόδεντρου ως χαρακτηριστικό του αστικού τοπίου της Κύπρου, ως έμβλημα κινητικότητας και μετατόπισης πολιτισμικών ιδεωδών μέσα από χρονικές και γεωγραφικές επιδράσεις. Υπάρχουν πολλές έννοιες που θα ήθελα να θίξω, ξεκινώντας από την στατικότητα της έκθεσης - βιτρίνας που προσδίδει την έννοια της αντιπαράθεσης στην κινητικότητα του σπόρου, όπου ο φοίνικας πλέον παγιδεύεται στην προσπάθειά του να φυτρώσει, να ριζώσει. Ξαφνικά μένει ακίνητος, θαμμένος στο χώμα, ακινητοποιείται με σκοπό την εξέτασή του. Το γυαλί, η οπτική αντανάκλαση και οι γραφιστικές λωρίδες στον χώρο, συνοψίζουν την αναπαράσταση της βλάστησης του φοίνικα στην πόλη ως οριοθέτηση μετώπων, με αναφορά στη γραμμική τους διάταξη σε ακτογραμμές. Εν τέλει, ο θεατής αποτελεί μέρος της στατικότητας, αλλά και κύριος συνθέτης της κινητικότητας του ιδίου, ενοποιώντας την εικόνα και έννοια του φοίνικα στον χώρο και τον χρόνο.
–Μια έκθεση όπως αυτή μπορεί να αναζωογονήσει ένα κτήριο; Όπως ο φοίνικας το μυθικό πουλί όμως;
–Ο φοίνικας, το μυθικό πουλί, συμβολίζει την ανανέωση, την αναγέννηση, την αθανασία, τη μοναξιά, τη χάρη, και αναδύεται από τις στάχτες, δίνοντας ελπίδα και κουράγιο να παλέψουμε. Επίκαιρο για την εποχή που περνάμε. Ένας από τους κύριους στόχους της έκθεσης είναι και η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για το υπό ανάπλαση κέντρο της πρωτεύουσας. Έτσι, μία έκθεση αυτού του είδους, που δραστηριοποιείται ως βιτρίνα, μπορεί κάλλιστα να αναζωογονήσει όχι μόνο ένα κτίριο, αλλά και το ενδιαφέρον του περαστικού για το τι ακολουθεί μετέπειτα. Η βιτρίνα υπήρξε –ιστορικά– και υπάρχει ως το βασικό κίνητρο για τον καταναλωτή. Κινεί το ενδιαφέρον του περαστικού με σκοπό την προώθηση του περιεχόμενού της. Σε αυτή την περίπτωση, δίνει ελπίδα για το τι μπορεί να ακολουθήσει και αφήνει τη φαντασία του κάθε περαστικού να εκτιμήσει το περιεχόμενο, αλλά και το περιτύλιγμα.
–Ο φοίνικας ως σύμβολο τοπικό και οικείο ταυτόχρονα ξένο και εξωτικό, εσύ πως το αισθάνεσαι;
–Ο φοίνικας χωρίς αμφιβολία έχει γίνει σύμβολο της πολιτισμικής μας ταυτότητας και πλέον κυριαρχεί σχεδόν σε κάθε δρόμο και οδό σε όλες τις επαρχίες της Κύπρου. Είναι σχεδόν αστείο ότι ξεκινώντας την έρευνα για την έκθεση συνειδητοποίησα και εγώ με τη σειρά μου, πόσο ενσωματωμένος στην καθημερινότητά μας είναι πλέον ο φοίνικας, καθώς η συχνότητά του τον έκανε να συγχωνευθεί με το οπτικό μας πεδίο σε σημείο που πλέον περνά απαρατήρητος. Ως επαγγελματίας στον χώρο της αρχιτεκτονικής, δεν μπορώ να κρύψω τον θαυμασμό μου ως προς το γεγονός ότι ο σπόρος αυτός έχει πλέον ριζώσει και εξελιχθεί στην οριοθέτηση των παραλιακών μετώπων και στην δημιουργία λωρίδων βλάστησης που στέκουν επιδεικτικά –ακόμη και ως ένδειξη επαίνου– στις πόλεις μας.
–Η αστική αρχιτεκτονική στην Κύπρο κυρίως η οικιστική και αυτή των πύργων μοιάζουν με φοίνικες που ορθώνονται προς τον ουρανό, αλλά και μιας επιδειξιμανίας του παγωνιού... Πώς σχολιάζεις;
–Αναμφίβολα η αστική αρχιτεκτονική σε όλο το εύρος της ανυψώνεται πάντα με την επιδειξιμανία στο πίσω μέρος του μυαλού μας. Υπάρχει μια αίσθηση βιασύνης και ψευδο-πολυτέλειας στη σημερινή αρχιτεκτονική, πράγμα το οποίο δεν συνάδει με την έννοια του φοίνικα και του παγωνιού. Η φύτευση του σπόρου πρέπει να γίνεται μεθοδικά, με κρίση, με υπομονή, με εξέταση των παραγόντων. Η βλάστησή του καθορίζει τη χωρογραφία μιας πόλης, όπως κάνει και ένα κτίριο. Ένας αρχιτέκτονας, πρέπει να είναι ο κύριος «χορογράφος» της πόλης. Ένα κτίριο πρέπει να στέκει επιδεικτικά εκεί που ανήκει, όχι εκεί που μπορεί. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει σημείο αναφοράς ή και λεκτική ένδειξη επαίνου.
Στο πρώην Hondos εκθέτουμε μια πραγματικότητα, ένα δεδομένο, με ειρωνεία και με σαρκασμό αλλά χωρίς κριτική. Δεν κρίνουμε αυτό που συμβαίνει.
ΙΩΣΗΦ ΧΑΤΖΗΚΥΡΑΚΟΣ
–Πώς αποτυπώνεται η παρουσία του φοίνικα στην Κύπρο;
–Όπως ξέρουμε, ο φοίνικας δεν αποτελεί αυτόχθονο φυτό της Κύπρου. Τώρα, είναι εύλογο να ρωτήσει κανείς τι μπορεί να θεωρηθεί αυτόχθονο σε ένα νησί. Δεν θα μπούμε, βέβαια, στη διαδικασία καθορισμού της «καθαρότητας» της προέλευσης του δέντρου και των ανθρώπων. Όλοι από κάπου ήρθαμε και για κάποιο λόγο γαντζωθήκαμε σε αυτό το κομμάτι γης μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ο φοίνικας εισήχθη στην Κύπρο κάπου στο τέλος της εποχής του χαλκού από τη βορειοανατολική Αφρική (Αίγυπτο) ή της συροπαλαιστινιακή ακτής. Πιστεύεται ότι εισήχθη ως σύμβολο (που σχετίζεται με τη δύναμη και τις ιεροτελεστίες) και μετά ως οπωροφόρο δέντρο. Τον συναντούμε σε κεραμικά αγγεία και σε σφραγιδόλιθους της εποχής να υπογραμμίζει τη σχέση της Κύπρου με την Ανατολή και τον μινωικό και μυκηναϊκό κόσμο. Χωρίς αμφιβολία ο φοίνικας αποτελεί το πιο έντονο (ψηλό και εκρηκτικό) χαρακτηριστικό του περιγράμματος του κάθε αστικού κέντρου της Κύπρου. Είναι το δέντρο στο οποίο είχαν αδυναμία οι μουσουλμάνοι του νησιού. Οι τουρκοκυπριακοί μαχαλάδες είναι γεμάτοι με φοινικόδεντρα. Οι περιηγητές αναφέρονται στο δέντρο ως στοιχείο συσχετισμού του νησιού με την Ανατολή και συγκρίνουν τις εδώ ποικιλίες με αυτές της Αφρικής και της Ασίας. Κάνει εντύπωση στους Ευρωπαίους πώς διαμορφώνεται το τοπίο με την ύπαρξη του δέντρου σε ποσότητες και σε ύψη που υπογραμμίζονται από τα χαμηλά σπίτια των πόλεων. Αν και αρέσει στους ξένους, το 1920 στη Λάρνακα επιλέγεται ένας άλλος φοίνικας για να κοσμήσει το παραλιακό μέτωπο. Ένας φοίνικας καινούργιος για το νησί, με προέλευση από τον Ειρηνικό ωκεανό, που κοσμούσε πρωτύτερα τις ακτές των Καννών και της Νίκαιας. Την ίδια περίοδο η Βηρυτός και η Αλεξάνδρεια στολίστηκαν από το ίδιο φυτό που θύμιζε τις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας και όλα όσα κουβαλούσε αυτή ιδέα μαζί της. Σήμερα στην Κύπρο υπάρχουν πάνω από 10 είδη φοινικόδεντρου που φυτεύονται τόσο σε δημόσιους όσο και ιδιωτικούς χώρους. Εντύπωση κάνει η παρουσία των δέντρων σε ξένο τους σε ξενοδοχεία και τουριστικές μονάδες. Κάτι θέλει να πει, ίσως, αυτό το δέντρο που έρχεται από αλλού για να αντιπροσωπεύσει το εδώ στα μάτια των άλλων.
–Είναι ένα trade mark της Κύπρου ο φοίνικας; Είναι αυτό που μας συνδέει υπόρρητα με την Ανατολή και τις παραδόσεις της;
–Δεν ξέρω αν μας συνδέει υπόρρητα η όχι με την Ανατολή. Δεν μπορεί να έχει μια σαφή λειτουργία στον κοινωνικό χώρο, γιατί ο ίδιος ο χώρος δεν έχει μια σαφή εικόνα του τι θέλει να είναι και πώς θέλει να φαίνεται. Και λέω θέλει να είναι και όχι είναι. Το «είναι» μας για να το βρούμε χρειάζεται ειλικρίνεια και θάρρος και αποδείξαμε ότι δεν έχουμε κανένα από τα δύο. Τώρα, για να έχεις trade mark πρέπει να έχεις και καθαρή εικόνα marketing. Ίσως να είχαμε στην αρχαιότητα, στην ύστερη περίοδο του Χαλκού. Μετά το χάσαμε. Όλες οι προσπάθειες που έγιναν για καθορισμό εικόνας στο marketing μας βασίστηκαν στο τι νομίζουμε ότι θέλουν οι άλλοι να δουν σε μας, με αποτέλεσμα να μην αρέσουμε στους άλλους και να υποδυόμαστε ότι αρέσουμε σε μας για να μην πούμε ότι πήγαν χαμένοι οι κόποι μας.
–Είναι ο φοίνικας στοιχείο κοσμοπολιτισμού ή στοιχείο επίδειξης μιας επίπλαστης εξωτικότητας στη Δύση;
–Ο κοσμοπολιτισμός, έτσι όπως χρησιμοποιείται στην ουσία του σήμερα, διαφέρει από την επίδειξη της επίπλαστης εξωτερικότητας στη Δύση; Τι σημαίνει κοσμοπολιτισμός και για ποια ιστορική περίοδο; Πολυπολιτισμικότητα, και αυτή λέξη της μόδας, αλλά ίσως πιο κοντά στον φοίνικα και την ιστορία ύπαρξής τους στο νησί. Ναι, είναι στοιχείο που δηλώνει πως άνθισαν κατά καιρούς οι σχέσεις μας με τις γύρω περιοχές και πως ιστορικά ανήκουμε σε αυτή τη γεωγραφική γειτονιά με τους αρχαίους πολιτισμούς που λάτρεψαν το δράμα και το τραγικό που γεννούν τα αντίθετα. Συχνά αρνούμαστε την πολυπολιτισμική ιστορική μας αλήθεια και ψάχνουμε αγνότητα (θρησκευτική, εθνική) στα μελαμψά μας χέρια και σπρώχνουμε τους φοίνικες να ανθίζουν μακριά από τη γη μας και αυτοί με τη σειρά τους ανεβαίνουν πάντα πιο ψηλά για να μη μας ακούν και να μη μας βλέπουν πάρα ως μικρά μυρμήγκια που προσπαθεί να φάει το ένα το άλλο.
–Γιατί έχουμε ανάγκη να κάνουμε κάποιον «φοινιτζιά»;
–Είναι μια φράση που νομίζεις ότι αντιπροσωπεύει την Κύπρο; Είναι μία φράση που αντιπροσωπεύει την παθογένεια των ετερόφωτων ατόμων, συνόλων και κοινωνιών. Βέβαια, είναι και θέμα πρόθεσης. Είναι πάντα απόλυτα πηγαίο, αναγκαίο και χρήσιμο να μιλούμε καλά για κάποιον; Ανυψώνοντας κάποιον, ανυψώνουμε υποσυνείδητα (ή και συνειδητά) τους εαυτούς μας; Γιατί νιώθουμε την ανάγκη να μιλήσουμε καλά για κάποιον (λες και το έχει ανάγκη); Να μιλήσω καλά για κάποιον ισοδυναμεί με το αντίθετο του να μιλήσω κακά για κάποιον; Αυτές οι ερωτήσεις, θεωρώ ότι αποτελούν σημαντικά σκαλοπάτια στην κλίμακα της συνειδητότητας. Προσωπικής, κοινωνικής - συλλογικής (για να μην πω εθνικής) συνειδητότητας. Χωρίς αυτού του τύπου την συνειδητότητα δεν έχουμε τη δυνατότητα συναίσθησης, τη δυνατότητα να νιώσουμε αυτό που είμαστε στον χώρο που είμαστε και με αυτούς που είμαστε. Δεν είναι ψέμα αυτό που λένε, συχνά χωρίς να το πιστεύουν, πως οι καλλιτέχνες προσλαμβάνουν πριν και καλύτερα από άλλους την κατάσταση γύρω τους.
–Τι εκθέτετε στο «I’ve made a palm-tree»;
–Στο πρώην Hondos εκθέτουμε μια πραγματικότητα, ένα δεδομένο, με ειρωνεία και με σαρκασμό αλλά χωρίς κριτική. Δεν κρίνουμε αυτό που συμβαίνει. Άλλωστε, δεν βοηθάει σε κάτι να το κρίνουμε. Το υπογραμμίζουμε, το εκθέτουμε με την ελπίδα να το δουν κατάματα οι άλλοι, οι υπόλοιποι. Συχνά, είναι πιο χρήσιμο να καταλάβεις σε ποια κατάσταση βρίσκεσαι παρά να δεχτείς μαθήματα για να τη διορθώσεις.
Πληροφορίες: Εικαστική έκθεση “I’ve made you a palm-tree” Δεκέμβριος 2020 - Ιανουάριος 2021. Πρώην Hondos Centre (Οδός Ζήνας Κάνθερ 20, Λευκωσία). Ανοιχτή καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας και νύχτας
Πληροφορίες: www.pashias.art/ive-made-you-a-palm-tree
