Του Γιάννη Αδειλίνη
Θα υπάρξει σημαντική επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας τον επόμενο χρόνο, θα επηρεαστούμε από τις αυξημένες τιμές της ενέργειας και το κόστος δανεισμού, αλλά «ο πληθωρισμός στην Κύπρο συγκρατείται σε χαμηλότερα επίπεδα» σε σχέση με άλλα κράτη-μέλη στην Ευρώπη και με την υποστήριξη από τον τουρισμό που έχει ανοδική πορεία, την ευελιξία και ανθεκτικότητα της κυπριακής οικονομίας και την αναπτυξιακή πολιτική μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, μπορεί η χώρα να επιτρέψει σε ρυθμούς ανάπτυξης τονίζει σε αποκλειστική συνέντευξη στο «Κ-Επιχειρείν» ο υπουργός Οικονομικών, Κωνσταντίνος Πετρίδης.
Η ολιστική φορολογική μεταρρύθμιση θα πρέπει να γίνει σε χρόνο που οι διεθνείς οικονομικές συνθήκες το επιτρέψουν και θα υπάρχει μεγαλύτερη βεβαιότητα.
Στην παρούσα φάση σημειώνει πως «οι αυξήσεις επιτοκίων κρίνεται ως το πιο κατάλληλο εργαλείο για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού στην ευρωζώνη», με βάση και τις δηλώσεις της Κριστίν Λαγκάρντ, και δηλώνει ότι «η κοινωνία θα πρέπει να προσαρμοστεί στη νέα τάξη πραγμάτων». Ο ίδιος θεωρεί «εξαιρετικά» τα αποτελέσματα της Στρατηγικής Προσέλκυσης Εταιρειών και Ταλέντου και «πολύ σημαντική» την έκδοση του πράσινου ομολόγου «ως δείγμα ωρίμανσης και αξιοπιστίας της κυπριακής οικονομίας». Ο κ. Πετρίδης, επίσης, βάζει προσωρινά πάγο στη φορολογική μεταρρύθμιση γιατί «επείγει η διατήρηση της Κύπρου ως ένας ελκυστικός επενδυτικός προορισμός και επιχειρηματικό κέντρο», αφήνοντας το νέο φορολογικό πλαίσιο για αργότερα «σε χρόνο που οι διεθνείς οικονομικές συνθήκες το επιτρέψουν».
-Εν όψει του επερχόμενου δύσκολου χειμώνα, ποιες οι προβλέψεις σας κ. Πετρίδη για την παγκόσμια οικονομία για το 2023 και πώς το διεθνές οικονομικό περιβάλλον θα επηρεάσει την κυπριακή οικονομία;
Oι προβλέψεις μας αλλά και διεθνώς είναι ότι θα υπάρξει σημαντική επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας κατά το 2023, λαμβάνοντας υπόψη τις επιπτώσεις από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, τον αυξανόμενο πληθωρισμό, τη σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής αλλά και την οικονομική επιβράδυνση στην Κίνα.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία θα συνεχίσει να επηρεάζει την παγκόσμια οικονομία μέσω των υψηλότερων τιμών των εμπορευμάτων (ενέργεια, σιτηρά και άλλα) και των διαταραχών στην εφοδιαστική αλυσίδα. Η κυπριακή οικονομία, ως μια μικρή και ανοιχτή οικονομία, αναπόφευκτα θα επηρεαστεί το 2023. Παρόλα αυτά όμως η κυπριακή οικονομία έχει αποδείξει την ευελιξία και ανθεκτικότητα που διαθέτει και τη δυνατότητα να αντεπεξέρχεται σε δύσκολες καταστάσεις τα τελευταία χρόνια, με πιο πρόσφατο παράδειγμα την καλύτερη του προβλεπόμενου επίδοσή της το 2022.
Σε αντίθεση με άλλες οικονομίες η κυπριακή οικονομία δεν θα μπει σε ύφεση. Αναμένω ένα ρυθμό ανάπτυξης κοντά στο 3%. Η κυπριακή οικονομία θα επηρεαστεί κυρίως από τις αυξημένες τιμές της ενέργειας και το κόστος δανεισμού, τα οποία θα επηρεάσουν την κατανάλωση και τις επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου.
Από την άλλη πλευρά, οι ενδείξεις για τον τουρισμό το 2023 είναι αρκετά θετικές με την περαιτέρω αύξηση της συνδεσιμότητας και της προσφοράς πτήσεων, γεγονός το οποίο θα αντισταθμίσει σε κάποιο βαθμό τις αρνητικές επιπτώσεις από τον αυξημένο πληθωρισμό, και η Κύπρος θα έχει ξανά ένα από τους μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ΕΕ. Αυτά, ενώ το πρόγραμμα προσέλκυσης επιχειρήσεων θα συνεχίσει την πολύ θετική του επίδοση. Παράλληλα, έχουμε στοχεύσει σε μια επιθετική αναπτυξιακή πολιτική μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης.
-Μεγάλη ανησυχία σήμερα προκαλεί το ύψος του πληθωρισμού σε διεθνές επίπεδο και στην Κύπρο. Οι τιμές βασικών αγαθών έχουν εκτοξευθεί επηρεάζοντας νοικοκυριά και επιχειρήσεις. Υπάρχει φάρμακο για τη μείωση του πληθωρισμού που απειλεί όλους αλλά πρωτίστως τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις;
Τον τελευταίο χρόνο, τα επίπεδα πληθωρισμού τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στην Κύπρο έχουν αυξηθεί σημαντικά, αποτέλεσμα της μεγάλης αύξησης των τιμών της ενέργειας αλλά και των τροφίμων. Θεωρώ ότι ο πληθωρισμός έχει φτάσει στο ανώτατό του επίπεδο και άρχισε η αποκλιμάκωση.
Τον Οκτώβριο του 2022 ο πληθωρισμός στην Κύπρο μειώθηκε από 9% τον αμέσως προηγούμενο μήνα σε 8,6%, σε σύγκριση με 11,5% και 10,6% στην ΕΕ27 και Ευρωζώνη αντίστοιχα. Μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε., η Κύπρος κατείχε την 5η θέση με τον χαμηλότερο συγκριτικά πληθωρισμό, με χαμηλότερο πληθωρισμό στη Γαλλία ύψους 7,1% και τον ψηλότερο ύψους 22,5% στην Εσθονία. Παράλληλα, κατά τον Οκτώβριο 2022, η Κύπρος κατείχε τη 2η θέση με τη χαμηλότερη αύξηση στις τιμές τροφίμων στην Ε.Ε., ύψους 9,9% σε σύγκριση με 14,7% και 13,1% στην Ε.Ε. και Ευρωζώνη αντίστοιχα, και την 11η θέση με τη χαμηλότερη αύξηση στις τιμές ενέργειας, ύψους 25,6% σε σύγκριση με 38,7% και 41,5% στην Ε..Ε. και Ευρωζώνη, αντίστοιχα. Επομένως, διαφαίνεται ότι, σε σχέση με τα υπόλοιπα κράτη-μέλη της ΕΕ, ο πληθωρισμός στην Κύπρο συγκρατείται σε χαμηλότερα επίπεδα.
Σε σχέση με τους τρόπους ανάσχεσης του πληθωρισμού, αν και δεν υπάρχει κάποια μαγική συνταγή, υπάρχουν όμως συγκεκριμένα εργαλεία για την αντιμετώπισή του. Θα πρέπει η κοινωνία να προσαρμοστεί στη νέα τάξη πραγμάτων, προσαρμόζοντας τις καταναλωτικές της συνήθειες, ούτως ώστε να διατηρηθεί στο μέτρο του δυνατού η ποιότητα ζωής των πολιτών. Με βάση και τις πρόσφατες δηλώσεις της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, κας Κριστίν Λαγκάρντ, αυτή τη στιγμή οι αυξήσεις επιτοκίων κρίνεται ως το πιο κατάλληλο εργαλείο για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού στην ευρωζώνη, ενώ παράλληλα τα μέτρα δημοσιονομικής πολιτικής πρέπει να στοχεύουν στη στήριξη των πιο ευάλωτων ομάδων της κοινωνίας. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η κυβέρνηση έχει λάβει μέχρι σήμερα μέτρα ύψους περίπου €400 εκ. για την αντιμετώπιση των πρόσφατων πληθωριστικών πιέσεων, στοχεύοντας κυρίως τις ευάλωτες ομάδες αλλά και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις μέσω επιδοτήσεων, μειώσεις φόρων κατανάλωσης, κ.ά.
-Κύριε υπουργέ σε ποιους απευθύνεται το πράσινο ομόλογο που θα εκδοθεί μέχρι το τέλος του χρόνου, όπως έχετε ανακοινώσει, και τι θα προσδώσει στην κυπριακή οικονομία;
Όπως είναι γνωστό, το πράσινο/βιώσιμο ομόλογο, είναι ένα ομόλογο το οποίο εκδίδεται με τη ρητή δέσμευσή μας ότι τα έσοδα που θα προκύψουν από την πώλησή του θα χρησιμοποιηθούν με σκοπό τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων δαπανών ή επενδύσεων που κατατάσσονται ως περιβαλλοντικές στην περίπτωση του πράσινου ομολόγου ή/και κοινωνικές στην περίπτωση του βιώσιμου ομολόγου. Αυτή τη στιγμή υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον στη διεθνή αγορά κυβερνητικών ομολόγων λόγω της αυξανόμενης σημασίας που δίδεται σε περιβαλλοντικά θέματα, τόσο από τους εκδότες όσο και από τους επενδυτές, αλλά και από τους Οίκους Πιστοληπτικής Αξιολόγησης και τις Εποπτικές Αρχές.
Θα στοχεύσουμε κυρίως τους διεθνείς επενδυτές, ειδικά εκείνους που εξειδικεύονται σε τέτοιες εκδόσεις αλλά και σε εγχώριους θεσμικούς επενδυτές που ενδιαφέρονται για επενδύσεις σε ομόλογα της Δημοκρατίας. Με δεδομένη τη διατήρηση σημαντικών αποθεμάτων ρευστών διαθεσίμων από την κυπριακή κυβέρνηση, έχουμε εξασφαλίσει την ευελιξία να οριστικοποιήσουμε τη χρονική περίοδο της έκδοσης εντός του 2023 ανάλογα με τις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες στην ευρωπαϊκή αγορά ομολόγων, ώστε να πετύχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Θεωρώ πολύ σημαντική την έκδοση του πράσινου ομολόγου ως δείγμα ωρίμανσης και αξιοπιστίας της κυπριακής οικονομίας, κάτι που καταδεικνύει ότι η Κύπρος είναι έτοιμη να προχωρήσει στη νέα πράσινη εποχή.
Έχετε αναγνωρίσει την ανάγκη για φορολογική μεταρρύθμιση με στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της χώρας και την εξυπηρέτηση των πολιτών. Έχετε καταλήξει στις παραμέτρους που θα αποτελούν το νέο σύγχρονο φορολογικό πλαίσιο;
Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει αναγνωριστεί η ανάγκη για μεταρρύθμιση του φορολογικού πλαισίου της Κύπρου, με στόχο τον περαιτέρω εκσυγχρονισμό του, διατηρώντας ταυτόχρονα την ανταγωνιστικότητα και ελκυστικότητα του. Από την άλλη πλευρά, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η νέα εποχή αυξημένων επιτοκίων, ο πληθωρισμός, η αποπαγκοσμιοποίηση που παρατηρείται στην παραγωγή αλλά και η επίσπευση της πράσινης ανάπτυξης, έχουν διαμορφώσει ένα εντελώς καινούργιο οικονομικό σκηνικό με κύριο χαρακτηριστικό την αβεβαιότητα.
Κρίνω ότι αν προχωρούσαμε τώρα σε μια ευρεία φορολογική μεταρρύθμιση θα ήταν ανεύθυνο. Επείγει η διατήρηση της Κύπρου ως ένας ελκυστικός επενδυτικός προορισμός και επιχειρηματικό κέντρο εν μέσω έντονων πληθωριστικών πιέσεων. Η ολιστική φορολογική μεταρρύθμιση θα πρέπει να γίνει σε χρόνο που οι διεθνείς οικονομικές συνθήκες το επιτρέψουν και θα υπάρχει μεγαλύτερη βεβαιότητα. Παράλληλα, κρίνεται φρόνιμο να αναμένεται και η ολοκλήρωση σημαντικών ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών σχετικών με την φορολογία που και εκεί δικαίως παρατηρείται καθυστέρηση.
-Για τους κατόχους αξιογράφων έχετε δηλώσει ότι έχουν μπει κάποια κονδύλια στον προϋπολογισμό του 2023 για να αρχίσει να δημιουργείται το Ταμείο της Αλληλεγγύης. Ποιο θα είναι το επόμενο βήμα;
Έχει συσταθεί το Εθνικό Ταμείο Αλληλεγγύης που σκοπό έχει να συνδράμει στην αναπλήρωση απωλειών που υπέστησαν πρόσωπα (φυσικά και νομικά) που είχαν τα χαρακτηριστικά του «ιδιώτη πελάτη», και που επηρεάστηκαν από την απομείωση καταθέσεων, αξιογράφων στην Τράπεζα Κύπρου και πρώην Λαϊκή Τράπεζα ως επίσης και μετοχών στην Τράπεζα Κύπρου.
Προς τον σκοπό αυτό, η Επιτροπή Διαχείρισης του Ταμείου έχει τροχοδρομήσει τη δημιουργία ηλεκτρονικής πλατφόρμας, σε συνεργασία με το υφυπουργείο Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής, που αναμένεται να ολοκληρωθεί κατά το 2ο εξάμηνο του 2023. Μέσω της πλατφόρμας θα παρέχεται η δυνατότητα υποβολής αιτήσεων από τα επηρεαζόμενα πρόσωπα, ούτως ώστε να γίνει η απαραίτητη αξιολόγηση και να διαπιστωθούν οι δικαιούχοι, και κατ’ επέκταση η κοστολόγηση και η ετοιμασία του Σχεδίου Αναπλήρωσης για τους δυνητικά δικαιούχους του Ταμείου.
Το Ταμείο προικοδοτείται μέσω χορηγίας από τον κρατικό Προϋπολογισμό καθώς και με αριθμό κρατικών τεμαχίων. Στο πλαίσιο της δημιουργίας αποθεματικού, παραχωρήθηκε κατά τα έτη 2018-2022 κρατική χορηγία ύψους €135,03 εκ., ενώ το υπόλοιπο του Ταμείου μέχρι σήμερα ανέρχεται σε €135,46 εκ. Σε ό,τι αφορά το επόμενος έτος, στον Προϋπολογισμό του 2023 περιλαμβάνονται πιστώσεις ύψους €25 εκ. για τη χρηματοδότηση του Ταμείου.
-Το κυπριακό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας ήρθε για να ενισχύσει της αναπτυξιακή δυναμική της οικονομίας της χώρας. Είναι σε θέση οι κυπριακές επιχειρήσεις να απορροφήσουν όλο το ποσό που προβλέπει το Σχέδιο για την Κύπρο; Έχουν αντιληφθεί τη σημασία της πλήρους εφαρμογής του;
Το Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας αποτελεί μέρος του ευρύτερου μεσοπρόθεσμού αναπτυξιακού προγράμματος της κυπριακής οικονομίας και βρίσκεται σε πλήρη συμβατότητα με την προσφάτως εγκριθείσα μακροπρόθεσμη Στρατηγική «Όραμα 2035». Το Σχέδιο αυτό περιλαμβάνει σημαντικές επενδύσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των κυπριακών επιχειρήσεων, μεταξύ των οποίων ασφαλώς και προς τον στόχο της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης.
Μέσω του Σχεδίου, θα διατεθούν υπό τη μορφή επιδοτήσεων πέραν των €380 εκ. σε κυπριακές επιχειρήσεις, οργανισμούς και νοικοκυριά. Δεδομένου ότι σημαντικό μέρος των χρημάτων αυτών θα διατεθούν στις κυπριακές επιχειρήσεις, και λαμβάνοντας υπόψη ότι η εξασφάλιση ίδιας χρηματοδότησης για την πραγματοποίηση επενδύσεων εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση για αυτές, το υπουργείο Οικονομικών έχει προχωρήσει σε εκτεταμένες επαφές και διαβουλεύσεις με τα πιστωτικά ιδρύματα για διευκόλυνση της πρόσβασης των κυπριακών επιχειρήσεων σε τραπεζική χρηματοδότηση. Στο πλαίσιο αυτό, ειδικά για τα Σχέδια Χορηγιών του Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, έχει γίνει πρόνοια για παραχώρηση προκαταβολής, άνευ τραπεζικής εγγύησης, στους οδηγούς εφαρμογής επιλεγμένων Σχεδίων Χορηγιών ενώ έχουν προωθηθεί και διαδικαστικές βελτιστοποιήσεις για διευκόλυνση των τραπεζών στην παραχώρηση δανείων στους δικαιούχους.
Βάσει των πιο πάνω, χωρίς να παραγνωρίζω τις αυξημένες δυσκολίες από τον υψηλό πληθωρισμό και την αύξηση των επιτοκίων, είμαι αισιόδοξος ότι οι κυπριακές επιχειρήσεις έχουν αντιληφθεί τις ευκαιρίες χρηματοδότησης από το Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και ότι θα είναι σε θέση να απορροφήσουν τα διαθέσιμα κονδύλια με σύμμαχο σε αυτή την προσπάθεια τα εγχώρια πιστωτικά ιδρύματα, με την υποστήριξη του κράτους. Επίσης, πολύ σημαντικό για την εκταμίευση είναι να περάσουν από τη Βουλή οι μεταρρυθμίσεις που προβλέπονται ως όροι και εκεί παρατηρείται μια διστακτικότητα από τα πολιτικά κόμματα.
-Πως συμβάλει ο νέος Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ΕΜΣ) στην οικονομική σταθερότητα της Ευρωζώνης, και πως αξιολογείτε τις συνθήκες χρηματοδότησης και ρευστότητας στην κυπριακή οικονομία;
Η ύπαρξη του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και η αποδεδειγμένη συνεισφορά του στη διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας στην ευρωζώνη κατά την τελευταία κρίση χρέους, προσφέρει μια ακόμη δικλείδα ασφαλείας προς τους επενδυτές έτσι ώστε ακόμη και σε περίπτωση επιδείνωσης της κατάστασης στις διεθνείς αγορές κεφαλαίου, να υπάρχουν οι κατάλληλοι μηχανισμοί που θα αποτρέψουν μια πιθανή στάση πληρωμών από οποιοδήποτε κράτος-μέλος της ευρωζώνης. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω διάφορων εργαλείων, όπως παροχή δανείων στο πλαίσιο προγράμματος μακροοικονομικής προσαρμογής και αγορά χρεογράφων στις πρωτογενείς και δευτερογενείς αγορές χρεογράφων.
Όσον αφορά τις συνθήκες χρηματοδότησης για την Κυπριακή Δημοκρατία, σίγουρα είναι λιγότερο ευνοϊκές από ότι ήταν τα τελευταία χρόνια λόγω της αύξησης των επιτοκίων αλλά και της μείωσης διάθεσης ανάληψης κινδύνου από τους επενδυτές. Παρά τις αυξημένες όμως προκλήσεις, η Δημοκρατία βρίσκεται σε πολύ καλή θέση να τις διαχειριστεί και να εξασφαλίσει την απρόσκοπτη χρηματοδότηση του κράτους. Η κατάσταση αυτή είναι αποτέλεσμα της συνετούς δημοσιονομικής πολιτικής και της πολιτικής διαχείρισης του δημοσίου χρέους αλλά και των αναβαθμίσεων της κυπριακής οικονομίας, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε σχετικά χαμηλές χρηματοδοτικές ανάγκες κατά τα επόμενα δύο χρόνια. Επίσης, το κράτος κατέχει στη διάθεση του σημαντικά ρευστά διαθέσιμα τα οποία προσφέρουν ευελιξία και τη δυνατότητα να διαχειριστεί τις οποιεσδήποτε επιπλέον προκλήσεις προκύψουν από το διεθνές περιβάλλον.
-Τι θα μπορούσε να κάνει η χώρα σήμερα προκειμένου να υπάρξουν περαιτέρω ευκαιρίες στον οικονομικό τομέα και να προσελκύσει επενδύσεις εταιρειών κορυφαίου επιπέδου;
Η Κύπρος αποτελεί όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια ένα ελκυστικό προορισμό επενδύσεων και χώρο δραστηριοποίησης διεθνών επιχειρήσεων, λόγω κυρίως του αξιόπιστου και σταθερού κανονιστικού και εποπτικού πλαισίου σε συνδυασμό με το ανταγωνιστικό φορολογικό καθεστώς, την άριστη ποιότητα ζωής, τις σύγχρονες υποδομές και το υψηλό επίπεδο μόρφωσης και εξειδίκευσης του εργατικού δυναμικού.
Στο πλαίσιο αξιοποίησης και μεγιστοποίησης των πλεονεκτημάτων αυτών, και επενδύοντας στη διαφοροποίηση του παραγωγικού μοντέλου και την οικονομία της γνώσης, το Υπουργικό Συμβούλιο ενέκρινε τον Οκτώβριο του 2021 τη Στρατηγική Προσέλκυσης Εταιρειών και Ταλέντου. Η Στρατηγική περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δράσεις που αφορούν την απλοποίηση των διαδικασιών για εξασφάλιση άδειας παραμονής και εργασίας για το εξιδεικευμένο προσωπικό από τρίτες χώρες, ειδικά φορολογικά κίνητρα για προσέλκυση ταλέντου και επενδύσεις στην έρευνα, ανάπτυξη και καινοτομία. Παράλληλα, μέσω της Στρατηγικής, προωθείται και το αναπτυξιακό και μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της κυβέρνησης για τη μετάβαση σε μια ψηφιακή και πράσινη οικονομία, μεγάλο μέρος του οποίου χρηματοδοτείται από τα ευρωπαϊκά ταμεία, ώστε η Κύπρος να διατηρήσει και να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα της ως μια σύγχρονη οικονομία.
Τα αποτελέσματα της Στρατηγικής κρίνονται καταρχάς εξαιρετικά, καθώς από την αρχή του 2022 όταν και τέθηκε ουσιαστικά σε εφαρμογή, έχουν εγγραφεί στη Μονάδα Διευκόλυνσης Εταιρειών περισσότερες από 1.200 εταιρείες. Οι εταιρείες αυτές εργοδοτούν περίπου 10.000 εργαζόμενους, οι οποίοι διαμένουν στην Κύπρο με τις οικογένειες τους. Πρόκειται για εργαζόμενους υψηλής κατάρτισης και υψηλών εισοδημάτων, οι οποίοι συνεισφέρουν στην κυπριακή αγορά και κοινωνία όχι μόνο μέσω της κατανάλωσης, αλλά και μέσω της τροφοδότησής της με πολύτιμη εμπειρία, τεχνογνωσία και νέες δεξιότητες.
